Meer dan 5,3 miljoen beoordelingen en recensies Organiseer de boeken die je wilt lezen of gelezen hebt Het laatste boekennieuws Word gratis lid
×
Lezersrecensie

De banaliteit van het kwaad

In de zomer (2016) heb ik het controversiële boek van Hannah Arendt ‘Eichmann in Jeruzalem, de banaliteit van het kwaad’ (1963) gelezen. Het gaat over het proces van Adolf Eichmann, wat in 1961 plaats vond. Hannah Arendt werd in 1906 geboren in Duitsland. Haar beide ouders waren joods. Ze was actief in de zionistische beweging. In 1941 is zij geëmigreerd naar Amerika. Ze heeft vele boeken op haar naam staan, aan aantal is postuum uitgegeven. Ze stierf in 1975. In haar filosofisch werk stond het denken en oordelen centraal.

Het Eichmann proces was aanleiding om fundamenteel anders over daderschap en de Tweede Wereld Oorlog te denken. Het boek van Hannah Arendt heeft hieraan bijgedragen. Geschreven in een tijd waarin Milgram voor het eerst zijn resultaten publiceerde (1963) over gehoorzamen, zelfs als dit inging tegen het eigen geweten. Arendt maakt in haar boek “de banaliteit van het kwaad” duidelijk hoe goed georganiseerd (totalitaire) politieke systemen, misschien wel elke bureaucratie, hun “onderdanen” kunnen beroven van hun moraliteit. Mensen degraderen tot functionarissen en radaren in een administratief drijfwerk en op die manier worden zij van hun menselijkheid beroofd. Waardoor zij in staat zijn tot daden die indruisen tegen alle wetten van de ethiek. Uit een streven naar conformiteit met de groep. Bij gebrek aan oordeelsvorming en werkelijkheidszin. Ze concludeert in haar epiloog “Het was niet de aanwezigheid van kwade bedoelingen, maar de afwezigheid van kritisch denkvermogen en de kritiekloze opvolging van bevelen van hogerhand die ertoe hebben geleid dat zo veel joden het leven verloren in de structurele vernietingspolitiek van de nazi’s”. Arendt wilde concrete situaties in de wereld begrijpen en crises duiden. Met haar boek wilde zij de wereld attent maken op het bestaan van vele Eichmann achtigen.

Ik lees dit adembenemende boek. Ik probeer het boek te duiden. Het doet me op momenten denken aan het relaas over Hitler in Mijn Strijd deel 6 (van Karl Over Knausgard, zie mijn bespreking) en het boek Leven & Lot van Vasili Grossmann wat ik in 2011 las. Grossmann beschrijft in deze indringende roman die zich afspreelt rond de slag om Stalingrad (waar hij ooggetuige van was) hoe heel ‘banale’ emoties en situaties kunnen leiden tot extreme destructiviteit. Ik lees vervolgens op internet dat Cesarani, auteur van de definitieve biografie van Eichmann (2005) in zijn boek nogal wat mythes rond Eichmann onderuit haalt. Volgens hem was Eichmann helemaal niet het ‘radertje’ in de moordmachine en de ‘onschuldige’ uitvoerder van bevelen, zoals hijzelf beweerde in Israël, maar was hij veel actiever en intensiever betrokken bij de holocaust dan tot nu toe gedacht. Ik lees ook dat psychologiehoogleraren Alexander Haslam (universiteit van Queensland) en Stephen Reicher (universiteit van St. Andrews) concluderen dat niet gehoorzaamheid aan autoriteit proefpersonen tot gruweldaden brengt, maar identificatie met de leider.

Ik probeer de vertaling naar de praktijk te maken. Ik werd geholpen door de column van Lenette Schuijt rondom de centrale vraag ‘kunnen we de moed ontwikkelen om een regel niet op te volgen -lees ongehoorzaam te zijn- wanneer deze in strijd is met een hoger belang?’. Schuijt beschrijft hoe het in de dynamiek van organisaties voor professionals lastig is om hun gezond verstand te (blijven) gebruiken. “Ouders en leraren belonen kinderen consequent voor gehoorzaamheid. Succes en waarde als mens en effectiviteit in een organisatie zijn in hoge mate afhankelijk van de mate waarin je je kunt voegen naar de regels en autoriteit. Is het dan een wonder, dat in plaats van gezond verstand te gebruiken, veel medewerkers zich verschuilen achter de regels en de afvinklijsten?“. Schuijt benoemt wat er nodig is. “Intelligente of professionele ongehoorzaamheid vereist dat je een innerlijk kompas hebt ontwikkeld. Weg met die automatische piloot, bespreek onzinnige regels en trek een grens als je iets niet kan verenigen met je geweten. Vertrouw erop dat mensen naar eer en geweten handelen en geef ongehoorzame professionals rugdekking.”

Ook las ik (9 december 2016) de column van Rutger Bregman ‘De echte les van het beruchte Stanford Prison Experiment: vertrouwen is sterker’. Ook hij haalt Hannah Arendt aan. “Pesterijen, sadisme, genocide – het kwaad duikt steeds weer op, ook op plaatsen waar je het niet verwacht. Maar het kwaad is niet banaal. Het ligt niet in ieder van ons aan de oppervlakte, wachtend op een kleine tipping point. Je kunt brave jongens en meisjes niet zomaar verschrikkelijke dingen laten doen. Er is heel veel nodig om gewone mensen in monsters te veranderen. Het is een gestaag proces, waar we altijd zelf bijstaan en ons altijd tegen kunnen verzetten. En nog belangrijker, we kunnen elkaar ook tot grote hoogtes drijven als we keer op keer, jaar in jaar uit, het goede aannemen in de ander. Vertrouwen en medeleven zijn minstens zo besmettelijk als agressie en haat.“.

Zowel Lenette Schuijt als Rutger Bregman houden een pleidooi voor vertrouwen en medeleven en het belang van het ontwikkelen van een innerlijk kompas. Raak. Voor mij voldoende aanleiding en inspiratie om “mijn” samenvatting van het boek van Hannah Arendt met jullie te delen, voor wie het ook interesseert. Want geloof me, ondanks het jaartal van verschijnen (1963), boeit het boek. Het verdient een genuanceerd beeld. Arendt brengt nieuw perspectieven in. Ze is kritisch. Op het proces zelf. De rol van de aanklager en verdediger. Over de rol van de joodse raden. Ze spaart haar eigen afkomst absoluut niet.

Net als Harry Mulisch overigens, zoon van een Duits-Joodse moeder. Ook Mulisch woonde het Eichmann proces bij en publiceerde hierover in 1961 voor het Elseviers weekblad (zaak 40/61). Mulisch omschreef Eichmann als een schrijftafelmoordenaar. Een onbetekenend individu, gevoelig voor hiërarchie en autoriteit. Het uitgesproken doodvonnis (“U wilde de aarde niet delen met het joodse volk en andere bevolkingsgroepen. Alsof u het recht had die beslissing te nemen. Van geen lid van het menselijk geslacht kan de bereidheid worden verlangd de aarde te bewonen tezamen met hen die zulks willen en die wil omzetten in daden. Dat is alleen de reden waarom u moet sterven.”) was in zijn ogen een rechtvaardige uitspraak. Maar net als Hannah Arendt was ook Harry Mulisch van mening dat het onbegrijpelijk, onzakelijk en onrechtvaardig was om historie te schrijven op het gezicht van één man.

Zie ook voor een samenvatting: https://angelathissen.nl/2016/12/09/de-banaliteit-van-het-kwaad/

Reageer op deze recensie

Meer recensies van Angela Thissen - van Heeswijk