Vervreemdend spel met de tijd

Rob van Essen (1963) schreef verschillende romans en verhalen en was tot voor kort vooral bekend vanwege zijn korte verhalenbundel Hier wonen ook mensen die werd bekroond met de J.M.A. Biesheuvelprijs. In 2018 verscheen zijn nieuwste roman De goede zoon waarvoor hij in 2019 de Libris Literatuur Prijs in ontvangst mocht nemen.

Een goede zoon, dat is alles wat het hoofdpersonage uit De goede zoon is, verder heeft hij een vrij nietszeggend bestaan dat in stand wordt gehouden door het overal in Europa ingevoerde basisinkomen. Na het overlijden van zijn moeder, waar hij twintig jaar lang langsging in het verzorgingshuis is ook dat doel weggenomen. Een vriend uit het verleden, Lennox, duikt op om een andere man uit zijn verleden te helpen zijn geheugen terug te krijgen.

Herinneringen spelen een grote rol in de roman van Van Essen, hij speelt vooral ook keer op keer met de chronologie van zijn verhaal en met de tijd waarin zijn verhaal zich afspeelt. Dezelfde delen worden herhaalt maar steeds opnieuw met nieuwe informatie en toch weer vanuit een andere invalshoek. Die herhaling werkt bevreemdend voor de lezer en tegelijk is het een interessant spel met de manier van vertellen die bijdraagt aan de absurditeit van het boek.

“Ooit was de ironie van ons, de leden van de geletterde middenklasse, een niet al te kostbaar en overal te verkrijgen middel om het leven ongevaarlijker te maken, om het te verkleinen zodat wij er beter in pasten, een middel ook om hiërarchie aan te brengen in onze eigen groep; maar nu beschikt kunstmatige intelligentie er ook over. Misschien heeft ze het zelf ontwikkeld, wie weet is het een onvervreemdbaar, onvermijdelijk onderdeel van een zich ontwikkelend bewustzijn, straks blijkt ironie de drijvende kracht achter alles.”

Ook de dystopische of science fiction-achtige elementen maken de roman af en toe absurd. De zelfrijdende auto’s en ironische robots zijn daar voorbeelden van, maar de grootste vervreemding blijft in de opbouw. Een verhaal dat in de toekomst verteld wordt en over het verleden (maar dat verleden speelt zich nu, in het heden af) verhaalt, waardoor alle gevoel van tijd aan de lezer en de personages ontsnapt.

De roman vertelt ook het verhaal over de moeder van het hoofdpersonage, een vrouw die haar hele leven bang is geweest voor de hel, maar die tijdens haar laatste jaren zo dement is geworden dat die angst verdwijnt. De beste dagen van haar leven brengt ze daarom door in het verzorgingstehuis en na haar dood komt het hoofdpersonage er langzaam achter dat hij zijn moeder misschien helemaal niet zo goed kende als hij dacht.

Voor De goede zoon heeft Van Essen zijn kennis van de kunsten laten gelden. De kunstwereld en zijn analyse daarvan spelen op de achtergrond een rol. Sommige passages en observaties zullen voor de lezers die meerdere Librisprijsnominaties hebben gelezen dit jaar herkenbaar zijn, bijvoorbeeld uit het werk van Pfeijffer.

Ook is de auteur zich erg literair bewust door het gebruik van de herhaling en de heel bewust geconstrueerde opbouw, maar vaak zonder dat deze de lezer echt in de weg zit. Ook zijn er verschillende passages in een soort stream-of-consciousness geschreven, waardoor gedachten elkaar bijna naadloos opvolgen en er in de verste verte geen leestekens of daadwerkelijke zinnen te vinden zijn.

Dit alles draagt bij aan een interessant literair spektakel waarbij het plot door de lezer zelf gereconstrueerd moet worden uit de verschillende verhalen en tijdszones. Een roman die Van Essen zelf zou scharen onder het zelfverzonnen genre autobiografische science fiction en waarin alle tegenstellingen die deze woordcombinatie met zich meebrengt zich manifesteren.