Schitterende zwanenzang

Op de achterflap van dit boekje staat deze uitspraak van Kees Fens:

Ik herlas na jaren Het Dwaallicht, met grote bewondering. En alle diepzinnigheid die ik er zelf ooit over geschreven heb, bleef onzichtbaar: de tekst staat alleen, autonoom, autoritair zelfs, recht overeind.

Je kunt, net als Kees Fens bij de eerste lezing, tijdens of na het lezen van Het Dwaallicht bedenken wat er allemaal verborgen zit onder de huid van dit verhaal, maar dat is, zoals Fens hierboven benadrukt, nergens voor nodig. Neem dit heerlijk geschreven verhaal zoals het is en geniet ervan met volle teugen. Elsschot heeft deze schitterende novelle geschreven in 1946, vlak na de oorlog, maar laat het spelen in 1938 te Antwerpen.

Als Laarmans, de hoofdpersoon, op weg naar huis besluit een krant te kopen, wordt hij door de eigenaresse, 'de oude juffrouw', op drie 'rijstkakkers' gewezen die buiten de winkel staan. Zodra Laarmans de winkel verlaat, wordt hem door één van hen een kartonnetje in de hand geduwd met de vraag 'where'? Op het karton staat geschreven: Maria van Dam, Kloosterstraat, 15. Laarmans tracht met handen en voeten uit te leggen waar de Kloosterstraat is en stapt vervolgens op de tram naar huis. Een huis waarvan Laarmans, voordat hij besloot de krant te gaan kopen, de lezer al verteld heeft dat dat voor het eerst sedert lang zal zijn dat hij daar naar toe gaat, 'want de jaren vlieden'. Die krant moest aangeschaft worden, omdat wanneer hij niet leest, zijn zwijgen verkillend werkt op zijn huisgenoten. Met zo'n thuiskomst voor de boeg, is het niet verwonderlijk dat hij even later besluit, als hij de drie overduidelijk verdwaalde 'zwartjes' weer in het oog krijgt, uit de tram te stappen en hen te gaan helpen.
Tijdens de zoektocht naar Maria van Dam leren de vier elkaar een beetje kennen. Verwonderd horen ze elkaars verhalen aan. Hoogtepunt daarbij is het gesprek in het café, waar Laarmans en de drie over elkaars godsdienst praten. Maar hoe groot de verschillen ook blijken te zijn, de overeenkomsten tussen hen zijn groter.

Het Dwaallicht is Elsschot's zwanenzang en vertelt behalve over de zoektocht met de drie vreemdelingen, ook veel over Elsschot zelf. Er zijn vele overeenkomsten tussen Laarmans en Elsschot, net zoals het Antwerpen van Het Dwaallicht vrijwel helemaal kan worden teruggevonden tijdens de stadswandeling die achterin het boekje is opgenomen. Die stadswandeling is geen droge opsommingen van herkenbare punten, maar geeft ook extra informatie en achtergrond bij het verhaal. Het laatste woord is echter aan Elsschot zelf, die waarschijnlijk niet heeft kunnen bevroeden hoe actueel zijn verhaal ook nu nog is. Jaren na de verschijning van Het Dwaallicht schreef hij in een brief:

Ik heb in dat boekje in het licht willen stellen dat mensen van zéér verschillende stand, godsdienst, ras en kleur broederlijk met elkaar kunnen omgaan en vriendschap sluiten.

Gerecenseerd voor Dizzie.nl in 2010