In ongemak zijn we echt

"Ik was tien jaar en deed mijn jas niet meer uit," luidt de openingszin van 'De avond is ongemak', de debuutroman van Marieke Lucas Rijneveld (1991). Het is het begin van een roman die je bijblijft: door het verhaal dat je bij de strot grijpt, door de prachtige beeldende taal en door de wijze waarop de auteur in het hoofd kruipt van de leefwereld van een tiener die met zichzelf en haar omgeving worstelt. Het hoofdpersonage wordt vereenzelvigd met haar jas en draagt dan ook de naam Jas. Waarom trekt Jas haar jas niet meer uit?

Het is winter in een gereformeerd boerengezin. De kerst nadert. Matthies, de oudste zoon, gaat schaatsen en brengt meteen de kerstkaarten naar de 'overkant'. Zijn jongere zusje wil graag mee, want 'de overkant' heeft iets magisch. Het is weg van de boerderij, het is de verte die lokt. Maar ze moet thuisblijven en Matthies zegt dat hij haar meeneemt als ze groter is. "In de deuropening draaide hij zich nog eenmaal om en zwaaide naar me, de scène die ik later in mijn hoofd steeds zou afspelen, tot zijn arm niet meer omhoogging en ik begon te twijfelen of we überhaupt nog wel afscheid hadden genomen." Matthies rijdt in een wak en verdrinkt.

Jas wil haar broer terug en wil dolgraag naar 'de overkant'. Het resulteert in 'Het Plan.' De jas moet Jas beschermen als een cocon waaruit uiteindelijk een prachtige vlinder zal moeten komen. Hij is dus een schild tussen haar en de buitenwereld. Jas denkt dat ze schuldig is aan de dood van Matthies. Toen ze bang was dat haar vader haar konijn Dieuwertje op het kerstdiner ging serveren bad ze tot God dat hij beter Matthies tot zich kon nemen. Ze heeft ook last van het geloof. Als iemand dood is mag namelijk niet meer over die persoon gesproken worden. En ze mist hem zo.

Vader en moeder zijn lamgeslagen door de dood van Matthies. Jas, haar broer Obbe en zusje Hanna worden als het ware verstikt door de rouw van hun ouders. Moeder wil niet meer eten ("haar ogen liggen de laatste tijd ook dieper, zoals mijn oude lekke voetbal steeds verder wegzinkt in de mestput naast de koeienstal"), vader verandert in een bullebak.

Jas vervreemdt van alles wat haar omringt. Ze trekt zich terug in de veiligheid van haar jas, waarin ze van alles verzamelt. Daarmee kan ze een herinnering vasthouden. Volgens Jas zijn er twee soorten mensen: zij die vasthouden en zij die loslaten. Jas wil vasthouden en is daarin uiterst consequent. Zo houdt ze haar ontlasting op. 'De Drie Koningen' (zoals Jas de overgebleven kinderen in het gezin noemt) zullen op een dag hun broer vinden, "al moeten we er ver voor reizen en cadeaus meenemen." "Ik kan mijn poep niet verliezen voordat we als koningen de ster hebben gevonden."

De kinderen, die op een kwetsbare leeftijd zijn, komen steeds verder van hun ouders af te staan, ze missen genegenheid: "Ze zien onze tics niet. Ze hebben niet door dat hoe minder regels er zijn, hoe meer we die zelf gaan verzinnen." Het drietal ontspoort steeds meer. Het lijdt tot bizarre seksspelletjes, het martelen van dieren; allemaal uitingen om wanhopig grip te krijgen op de wereld. De gedroomde wereld, vol licht is voor Jas 'de overkant,' daar bevindt zich de verlossing. De Drie Koningen zijn de weg kwijt en er is niemand die hen die weg wijst. Jas wil overigens wel dat het met haar ouders weer beter gaat. "Volwassenen zijn vaak verwarrend, omdat hun hoofden als een Tetris-spelletje werken en al hun zorgen op de juiste plek moeten inparkeren. Als het er te veel zijn, stapelen ze zich op en loopt alles vast. Game-over!"

Zal Jas haar jas uiteindelijk uittrekken? Zal ze de overkant bereiken? Hoe slaagt ze daarin? Het plot van het boek laat de lezer totaal verbluft achter.

'De avond is ongemak' is een hallucinerende, beklemmende, gelaagde roman die met ontzettend veel vaart is geschreven. De ene metafoor is nog treffender dan de andere. Een voorbeeld: "Bij tongen (zoenen) moet ik altijd denken aan de glibberige purperrode stoofpeertjes die moeder bereidt met wat kaneel, bessensap en suiker, en die dan met elkaar in de knoop komen."

Thema's: het verstikkende van het geloof, het zoeken naar geborgenheid en aandacht, je vrijmaken van je ouders, seksualiteit, de worsteling op weg naar volwassenheid, dierenmishandeling tegenover dierenliefde, fascinatie voor de dood, weerzin, smerigheid. De schrijfster heeft levensechte personages gecreëerd en autobiografische elementen in het boek verwerkt (ze komt uit een gereformeerd boerengezin en haar oudere broer is verongelukt). De auteur bewondert Jan Wolkers en de thema's die hij aan de orde stelt: seksualiteit, geloof, de natuur.

Jas: "Op een dag neem ik jullie mee naar het meer. Misschien durf ik dan zelfs mijn jas uit te doen. Al zal het even ongemakkelijk zijn, maar volgens de dominee is ongemak goed, in ongemak zijn we echt."

Dank aan de Club van Echte Lezers en Uitgeverij Atlas Contact voor het beschikbaar stellen van een recensie-exemplaar.