Liefde kiest zijn eigen weg

“Het is onmogelijk zegt het verstand. Het is uitzichtloos, zegt het gevoel. Het is wat het is, zegt de liefde.” Het is een kernzin in Onafwendbaar, de prachtige en met gevoel geschreven debuutroman van Monique François (1952). De roman overtuigt door de geloofwaardige manier waarop de auteur de psychologische ontwikkeling die de hoofdpersonages doormaken beschrijft. Ze gaat daarbij naar de bronnen van het mens-zijn. De roman speelt zich af in de periode 1955 tot 1968, precies op het snijvlak van de naoorlogse tijd en de nieuwe dynamiek van de jaren zestig, de tijd van het nieuwe zelfbewustzijn.

De roman opent in september 1963. De 33-jarige Frank van der Velden, hoofddocent geschiedenis aan de universiteit van Nijmegen, getrouwd met Joanna en vader van twee jonge kinderen, Elsa en Wouter, ziet Iris. Zij is tweedejaars studente Engels. Hij is al eerder tegen haar opgebotst. Zij worden stapelverliefd op elkaar. “Dan opeens alsof die (paarden)staart hem wenkte, kwam hij in beweging en volgde hij haar naar buiten.” Het leeftijdsverschil van vijftien jaar is noch voor Frank noch voor Iris van belang.

Maar Frank heeft een gezin en daar horen verantwoordelijkheden bij die hij niet uit de weg wil gaan. Hij is in 1955 met Joanna getrouwd. Ze komen allebei uit een ander ‘nest.’ Frank komt uit een warm gezin, Joanna uit een gezin waar het er wat strikter aan toegaat. Frank is de man die vooruit wil. Joanna volgt hem, heeft haar ambities inde ijskast gezet heeft en is dienstbaar. Ze is streng in de opvoeding van hun kinderen, hij is losser. Frank wil zijn gezin trouw blijven, breekt met Iris, maar kan haar niet vergeten. Steeds is er die spagaat: dat worstelen met de vragen die het leven stelt.

Als Elsa nekkramp krijgt wil Frank er voorhaar zijn. Enerzijds wil hij zijn gezin niet loslaten, aan de andere kant is er Iris, die als resultaat van hun liefde ook zwanger blijkt te zijn. Dat geeft nieuwe problemen en toont uiteindelijk ook de opofferingsgezindheid van Joanna. Of zet ze een stap om Frank definitief aan zich te binden?

In deze rijke roman komen thema’s als kiezen, verantwoordelijkheid nemen, gevoel versus rede, twijfel, respect, vertrouwen, echte vriendschap (hoe fijn het is als je tegen iemand vrij uit kunt praten) aan de orde. Liefde kiest zijn eigen weg is het hoofdthema. Tegenstellingen spelen constant een rol in Onafwendbaar. Zo is de liefde tussen Frank en Iris is er een van volledige overgave. Totaal anders dan die tussen Joanna en Frank.

François heeft gevoel voor het detail. “Ze geeft me voortdurend het gevoel dat ik een knoopje van mijn blouse mis of een vlek op mijn rok heb,” zegt de moeder van Frank over Joanna. Subtiel verwoordt dat hoe Joanna gezien wordt. Ze is zo anders dan Frank. Ze verzamelt zilveren miniaturen, “vrijen is voor haar iets verworden dat er bij hoorde en dat ze meer onderging dan er deel van uitmaakte”. Ze zwijgt veel, zit gevangen in haar rol in het gezin. Ze komt pas los als ze het pianospelen weer oppikt en daarin succesvol wordt, zelfs composities maakt. Ook de ‘groei’ in de relatie tussen Frank en Iris wordt mooi beschreven:

“Voor het eerst sinds ze hem kende, wenste ze dat ze ook over zijn gewone tijd zou kunnen beschikken en niet alleen over de gestolen uurtjes.”

Minutieus ontrafelt de auteur de problematische situatie tussen Frank, Joanna en Iris. Ze doet dat met respect en (ver)oordeelt niet.

De context waarin het verhaal zich afspeelt is als een tweede laag mooi in de roman verwerkt. Enerzijds is er de sfeer van de jaren vijftig met de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Anderzijds het zich vrijmaken in de jaren zestig als de welvaart toeneemt. De opkomst van de anticonceptiepil in het begin van de jaren zestig, de problematiek rondom abortus en de inspraak van studenten resulterend in de bezetting van het Maagdenhuis in Amsterdam resoneren in het verhaal. Zelfs de nekkramp waaraan Elsa lijdt kwam regelmatig voor in die tijd. De laatste epidemie in Nederland was in 1966. De veranderende positie van de vrouw is manifest inde roman. Als je trouwde mocht je tot in de jaren zestig geen baan hebben. Als Iris zwanger is wil ze wel haar eigen toekomst kunnen inrichten. Ze wil haar studie afmaken en wil een baan. De emancipatie van de vrouw wordt zo op een natuurlijke manier in de roman gevlochten. Als je bijvoorbeeld ongehuwd zwanger was dan moest je afstand doen van je kind. François benoemt Moederheil in Breda, waar vrouwen bij de nonnen bevielen en het kind vervolgens meteen van de moeder werd weggenomen.

Dan is er nog een derde laag in de roman, die van het intertekstuele. Zo wil Frank een moderne inrichting van zijn huis in Nijmegen waar hij met Joanna gaat wonen. Hij wil dezelfde sfeer van licht als in ‘Un dimanche après midi la grande jatte, het schilderij van Seurat. Op een gegeven moment leest Joanna ‘The heart is a lonely hunter’ van Carson McCullers. In dit boek komt duidelijk naar voren hoe iedereen op zijn of haar manier op zoek is naar houvast en liefde in het leven. Een schitterende vondst, juist op dat moment aangestipt als de verwijdering tussen Frank en Joanna weer manifest wordt en Joanna met pianospelen een nieuw perspectief zoekt.

Monique François creëert geloofwaardige personages, werkt die nauwkeurig en met gevoel voor empathie uit. Door gebruik te maken van perspectiefwisselingen houdt het verhaal zijn vaart en spanning. Ze neemt de tijd om het verhaal helemaal tot ontwikkeling te laten komen. Subtiel voegt ze nieuwe elementen toe waardoor de personages weer wat extra reliëf krijgen. De roman is lichtvoetig van toon, toegankelijk, leest vlot, ontroert. En inderdaad ‘liefde kiest zijn eigen weg’. Het leidt tot een onafwendbare afloop.

“Hij glimlachte en haalde diep adem. I-r-i-s. Hij liet de r in zijn keel rollen, proefde de s op zijn tong.”