Origineel verhaal, onprettige vertelling

Saturnusplein 3 is het deprimerende verhaal van Lies. Haar leven is een feest van gemiste kansen. Ze had eigenlijk arts willen worden. Omdat ze een meisje is, werd ze opgeleid tot juf. Tijdens het interbellum treedt ze als kinderjuf in dienst bij een rijk joods gezin. Dit zijn haar enige gelukkige jaren, zeker wanneer ze een relatie krijgt met Daniël, een oudere zoon van dit gezin. Daniël is communist en idealist en wordt tijdens de tweede wereldoorlog opgepakt en gefusilleerd. De oorlog is ongekend zwaar voor Lies en haar twee zoons. Het gezin wordt uit elkaar gereten en Lies brengt de laatste anderhalf jaar van de oorlog met haar oudste zoontje door op een onderduikadres. Haar jongste is opgevangen in een pleeggezin. Al het verlies en de ontberingen zijn zo traumatiserend, dat Lies zich niet meer aan iemand kan binden. Dit leidt tot wat zij noemt ‘een onvergeeflijke daad’.

In feite legt Josha Zwaan in dit boek uit hoe Lies tot deze daad is gekomen en toont de vernietigende gevolgen van een oorlog voor vele mensenlevens. Het boek wordt ingeleid en uitgeleid met twee brieven van een hoogbejaarde Lies aan haar jongste zoon. Daar tussen bestaat het boek uit vier delen. Deze beschrijven vier opeenvolgende periodes uit het leven van Lies.

Ik heb dit boek met gemengde gevoelens gelezen. Josha Zwaan schrijft op zich prettig en toegankelijk. De arena waarin het verhaal zich afspeelt (joodse kringen in de jaren rond en tijdens de tweede wereldoorlog) is doorspekt met informatie over het communistisch verzet. Er is al veel oorlogsliteratuur geschreven, maar dit werpt toch weer een ander licht op de historische gebeurtenissen. De gekozen insteek rond de ‘onvergeeflijke daad’ is eigentijds en eveneens origineel. Kortom: een verhaal met veel potentieel boeiende elementen.

Daar staat voor mij een minder geslaagde vertelwijze tegenover. De personages missen diepgang en laten zich niet goed kennen. De vertelling is in de derde persoon geschreven, met focalisatie op Lies. Door haar afgestomptheid, kan vind je in het verhaal niets om je als lezer aan vast te houden. Deze aanpak maakt de vertelling oppervlakkig en afstandelijk. De schrijfster laat bovendien hier en daar de personages uitspraken doen die niet in de context van hun tijd passen. Zo wordt er in de oorlog al gesproken over het verdwijnen van de verzuiling en wordt het communisme als ‘geloof’ bestempeld. De joodse context is beperkt uitgewerkt en komt daardoor obligaat over. Het geheel wekt de indruk dat de schrijfster geen keuzes heeft kunnen maken. Daardoor mist het verhaal een duidelijke richting. Het gebrek aan interpunctie verlaagde bovendien het leesgenot. Dit wekt de indruk dat er redactioneel te weinig aandacht aan is besteed.

Doordat het verhaal geen sprankje hoop biedt, viel uiteindelijk alleen afkeer en walging mij als lezer ten deel. Ongetwijfeld beoogde de schrijfster deze gevoelens op te roepen: het verhaal gaat immers over een ernstig getraumiseerde vrouw. Natuurlijk hoort een goed boek spanning op te roepen en mogen zaken schuren, maar dit verhaal bevatte alleen ellende en bood geen enkel licht aan het eind van de tunnel. Het was een weinig verheffende ervaring. Wat een verloren leven(s): om wanhopig van te worden. Samengevat zeg ik: origineel verhaal, maar een onprettige vertelling.