Aardig Russisch sprookje dat weinig nieuws brengt

Veel (moderne) sprookjes worden er niet uitgegeven in Nederland, dus het is leuk dat Luitingh Fantasy het sprookje ‘De beer en de nachtegaal’ een kans geeft. Een gewaagde keuze ook. Heel verwonderlijk is het echter ook weer niet, want met een strijd tussen een kwade heer van de chaos en een kille winterkoning heeft dit boek zeker enkele elementen die in meer boeken van deze uitgeverij voorkomen.

‘De beer en de nachtegaal’ is het verhaal van het jonge meisje Vasja, een wildebras die anders is dan de andere mensen uit haar dorp in het Russische Roes. In Roes geloven de mensen in huis- en bosgeesten die hen beschermen, maar Vasja en haar stiefmoeder Anna zijn de enigen die deze wezens kunnen zien. Waar Vasja onvoorwaardelijk van hen houdt en voor hen zorgt, zijn het voor Anna demonen. De nieuwe priester wil de inwoners van hun bijgeloof af helpen. Naarmate het geloof in hen afneemt worden de geesten zwakker, net op het moment dat de belangrijkste strijd ter wereld waar zij een beslissende rol in moeten spelen op het punt staat om weer los te barsten.
In de verte doet het idee achter ‘De beer en de nachtegaal’ denken aan ‘American Gods’, waarin de goden ook wegkwijnen omdat mensen hun geloof in hen verliezen. Dat is dan ook de enige overeenkomst. ‘De beer en de nachtegaal’ is niet van dezelfde kwaliteit als dit literaire hoogstandje.

‘De beer en de nachtegaal’ is het debuut van de Amerikaanse Katherine Arden. Het is het eerste deel van de ‘Winternight’-trilogie. Arden kwam via haar studie Russisch in contact met de Slavische geschiedenis, taal en folklore. Het is te merken dat ze hier veel vanaf weet. Ze schetst een goed beeld van het leven in Roes, het noordwestelijke deel van Rusland, in de veertiende eeuw. De mensen geloven in beschermgeesten en luisteren op koude winteravonden naar sprookjes, bijvoorbeeld over Vorst, de winterkoning, die soms levens neemt en dan weer levens spaart. Deze elementen maken van ‘De beer en de nachtegaal’ in potentie het ultieme winterboek voor liefhebbers van verbeeldingsliteratuur.
Het idee van een sprookjesachtig verhaal tegen een realistische achtergrond is veelbelovend. Arden laat in de uitwerking helaas echter wat steken vallen. Voor een boek van 350 pagina’s duurt het erg lang voor het verhaal over Vasja echt begint. Bijna het volledige eerste deel dat de eerste honderd pagina’s beslaat is vooral een inleiding, een achtergrond. Dit deel gaat meer over Vasja’s vader Pjotr, haar zus Olga en haar broer Sasja. De dingen die geïntroduceerd worden die later van belang zullen zijn houden de aandacht nauwelijks vast. De grote tijdsprongen doen het verhaal ook geen goed. Het is daardoor moeilijk echt mee te leven. Net als je emotioneel geïnvesteerd hebt in gebeurtenissen ben je ineens een paar jaar verder en lijken die gebeurtenissen waar je mee meegeleefd hebt helemaal niet meer zo belangrijk.
De sprookjesachtige sfeer die het eerste hoofdstuk zo indrukwekkend maakt is in de rest van dit eerste deel nauwelijks terug te vinden. Als sprookjes werkelijkheid worden wordt het verhaal weer wat sfeervoller, maar het blijft jammer dat het sprookje dat verteld wordt in het verhaal sprookjesachtiger overkomt dan het verhaal zelf.

‘De beer en de nachtegaal’ is gebaseerd op een sprookje. Helaas wordt nergens duidelijk hoeveel van het verhaal gebaseerd is op de legende van de winterkoning en wat Arden precies zelf verzonnen heeft. Dat maakt het lastig om het boek op waarde te schatten. Arden heeft duidelijk veel research gedaan. Het is daarom ontzettend zonde dat niet alles even goed uitgewerkt is. Het is vooral jammer dat er niet meer wordt ingegaan op de Russische volksverhalen en de verhalen achter de beschermgeesten. Deze blijven nu vrij oppervlakkig terwijl je als lezer wel het idee hebt dat Arden er veel meer over weet dan ze prijsgeeft. Ze veronderstelt meer kennis dan de gemiddelde lezer zal hebben.

De wereld in het verhaal is zo anders dan de wereld die wij kennen en ze heeft veel weg van een sprookje. Het is soms lastig om begrip op te brengen voor de daden van de personages die wij met onze moderne blik vreemd vinden. Het is ook moeilijk om echt met de personages mee te leven. Vasja is een sympathieke heldin, maar doordat zij lange tijd zo’n kleine rol speelt duurt het lang voordat je haar echt leert kennen. Dat je niet goed weet waar haar verhaal naartoe gaat helpt daarbij niet. Vasja’s broer Aljosja, verder het enige echt interessante en sympathieke personage, blijft net te veel op de achtergrond. De overige personages zijn nauwelijks boeiend. Ze blijven iets te vlak en stereotiep en de personages die wel interessant zijn, zoals Vasja’s zus Olga en broer Sasja, verdwijnen erg snel uit beeld. Hun rol is zo gering dat je je afvraagt waarom ze überhaupt geïntroduceerd zijn. Dat lijkt vooral gedaan te zijn omdat ze dan in de volgende boeken voor kunnen komen.
De typisch Russische namen die Arden haar personages gegeven heeft, zijn moeilijk te onthouden. De lijst met namen achterin het boek is geen overbodige luxe. De Russische woorden geven nog een beetje sfeer aan het verhaal. De vertalingen hiervan staan ook achterin, maar het is niet nodig de woorden precies te begrijpen om te voelen wat Arden ermee bedoelt. Arden slaagt goed in haar doel het exotische aspect van de woorden en namen te behouden en ze toch leesbaar te maken voor lezers zonder kennis van het Russisch. Haar knappe transcriptie is absoluut haar grootste prestatie.

In haar dankwoord stelt Arden dat ze het verhaal flink heeft moeten herschrijven voordat het geschikt was voor publicatie. Toch voelt het nog steeds alsof je een manuscript leest waar nog enkele redactierondes overheen moeten. De problemen zitten vooral in het eerste en aan het eind van het laatste deel. Waar het een veel te lang duurt, gaat het andere juist te snel. Het is ook te merken dat Arden zelf in het verhaal moest komen. In het begin is er regelmatig sprake van een zwabberend perspectief waardoor het boek niet altijd lekker leest en ontbreken er in de dialogen een enkele keer zinnen die wel gesuggereerd worden, wat heel verwarrend is. Net als je er een beetje aan gewend bent, wordt Ardens schrijfstijl ineens een stuk strakker en komen dit soort zaken nauwelijks meer voor.
Pas als Vasja van huis wegloopt en in het woud een figuur uit de verhalen ontmoet krijgt het verhaal meer diepgang. Vanaf dat moment stevent het boek in een razend tempo af op de grote eindstrijd. Je krijgt nauwelijks de kans om de gebeurtenissen te laten bezinken. Helaas stelt de eindstrijd zelf teleur. De beschrijving ervan is lachwekkend simplistisch en echt spannend wordt het nergens. De manier van handelen van de personages en het plotseling opduiken van bepaalde figuren is daarnaast ontzettend ongeloofwaardig. Het einde maakt ook niet nieuwsgierig naar de volgende twee delen in deze trilogie. Het verhaal van Vasja lijkt afgerond.
Al met al is ‘De beer en de nachtegaal’ een aardig boek, maar niet meer dan dat. Het verhaal heeft veel potentie, maar het had beter uitgewerkt kunnen worden. Het brengt uiteindelijk niet genoeg nieuws om echt een groot succes te worden.

(3½ ster)

Met dank aan uitgeverij Luitingh Fantasy voor het vooruitexemplaar dat ter beschikking werd gesteld voor het Hot or Not-artikel van de Hebban Club van 10 voor Fantasy en Sciencefiction.