Boeddha ontmoet Darwin

De boeddhistische filosofie en de moderne wetenschap houden er verschillende gedachtegangen op na. Maar sinds kort zijn de twee tradities profijtelijk een samenwerking aangegaan. Er zijn hersenscans gemaakt van mediteerders en onderzoeken gepubliceerd naar de fysiologische en psychologische effecten van meditatie. Journalist en auteur Robert Wright verbindt zijn kennis over evolutionaire psychologie met boeddhistische ideeën, niet de metafysische delen van het boeddhisme, maar meer volgens de overtuiging die geheel binnen de moderne psychologie en filosofie passen. Meteen aan het begin van zijn Waarom boeddhisme werkt legt hij haarfijn uit waar dit werk wel en niet over gaat. Geen misverstanden dus!  

Denk echter niet te snel dat dit boek niet jouw ‘ding’ is. Hoewel het geenszins eenvoudig is, maakt voornamelijk de combinatie van Oosterse wijsheid, Darwin’s evolutietheorie en psychologie het een bijzonder, misschien zelfs wel uniek exemplaar.   

Wright en Boeddha stellen dat de bron van ons menselijk lijden grotendeels het product van een zinsbegoocheling is. Denk bij zinsbegoochelingen aan: ’s nachts wakker liggen en piekeren, depressie, gevoel van hopeloosheid, uitbarsting van haat tegen anderen, gevoel van gulzigheid en dwangmatige neigingen. Deze feitelijke illusies zijn een vertekening van de werkelijkheid. Dingen zijn niet wat ze lijken te zijn. We worden sterk aangetrokken door zintuiglijk genot dat vluchtig blijkt te zijn. We besteden onze tijd aan zoeken naar de volgende bevrediging en willen steeds meer en meer en meer. We overschatten hoeveel geluk deze dingen brengen.  

Tot zover komt het ons bekend voor. Maar in de hierop volgende uiteenzettingen wordt evolutionaire psychologie gemixt met het seculier boeddhisme. Het idee van het niet-zelf (het zelf is een illusie) en het idee van leegte, vormen hier de basis. Wetende dat de mens van nature wordt misleid, zouden we kunnen gaan beseffen dat onze visie op de wereld leidt tot een hoop lijden. Wright geeft hier een oplossing voor. Het enige wat je hiervoor moet doen is: ‘bereid zijn de rode pil te slikken!’ Beschreven fragmenten uit de film The Matrix worden gebruikt om dingen op een andere manier te gaan bekijken. Saillant detail: de regisseurs van deze film hadden hoofdrolspeler Keanu Reeves als voorbereiding op zijn rol van Neo, het vorige geesteskind van Robert Wright The Moral Animal gegeven. Maar wat is dan die oplossing? Mindfulness-meditatie! Dat klinkt eenvoudig, maar is het verre van. Wright geeft voorbeelden van zijn eigen meditatiesessies waarbij alle voordelen worden benoemd. Ieder hoofdstuk belicht er wel één en refereert veelal aan een vorig voorbeeld. Door te mediteren kunnen we het opkomen en wegebben van gevoelens als deel van het leven accepteren; we hoeven niet meer te reageren alsof ze diepe betekenis hebben, en zijn zo beter af.  

In eerste instantie lijkt de titel Waarom boeddhisme werkt een ongelukkig gekozen titel; boeddhisme is immers zoveel meer dan mindfulness en meditatie. En dat besefte Wright ook, dus schreef hij vóór de noten, bibliografie en register, een aantal overwegingen om de titel te rechtvaardigen. Alles bij elkaar genomen is dit een nuchter en met enige ironie geschreven boek (over bepaalde mystieke ervaringen zegt hij: ‘u had erbij moeten zijn’) met veel informatie over meditatie, hersenonderzoeken en psychologische experimenten. Heel geschikt voor geïnteresseerden in boeddhisme, mindfulness, meditatie, evolutie (natuurlijke selectie) en psychologie. Heel opvallend is dat het woord 'ego' nergens wordt gebruikt!