Een uitdagende leeservaring

‘De goede zoon’ van Rob van Essen laat zich niet makkelijk omschrijven. Enerzijds is het een postmodern boek met robots, een basisinkomen en zelfrijdende auto’s; anderzijds is het een autobiografische roman over een man wiens moeder recent is overleden. Tussendoor zijn er talloze verwijzingen naar kunst en ongetwijfeld ook naar de Bijbel. Op een dag wordt de hoofdpersoon opgehaald door zijn vroegere collega, Lennox, voor een roadtrip naar een onbekende bestemming. Tussendoor is er ruimte voor terugblikken, voor de opvoeding van de hoofdpersoon door zijn gelovige ouders, het jaar waarin hij verplicht moest werken, de liefde en zijn relatie met zijn dementerende moeder.

Het begin van het boek is erg sterk. De eerste zin van het eerste hoofdstuk is: ‘Ik had vandaag ruzie bij de kassa van de Albert Heijn in de Rijnstraat.’ Voor iedereen die van drama houdt is dat de droomstart van een roman. De roman bevat meer mooie momenten en beelden, zoals de passage over gepensioneerde agenten die maquettes bouwen van plaatsen delict, compleet met lijken en bloedvlekken. Aan de andere kant biedt dit boek absoluut geen makkelijke leeservaring, het staat namelijk ook vol met lange zinnen met heel veel komma’s, zoals deze op pagina 31:

‘Hoe je zonder nadenken in een auto stapt – gewoon, een auto, je gaat zitten, klikt de gordel vast en registreert vaag hoe het er allemaal zo’n beetje uitziet, ligt er troep op de vloer, zit je een beetje gemakkelijk, maar zonder dat je er uitgebreid op let, je kan er een gesprek bij voeren, er kan buiten iets aan de hand zijn waarvoor je meer aandacht hebt, volstrekt achteloos stap je in, zonder dat je erbij stilstaat dat die auto dagenlang je directe omgeving zal zijn, dat je dagenlang niet beter zult weten dan dat je in deze auto zit, dat het zal voelen als weken; de auto zal een tweede huid worden, het zal een heel andere auto zijn dan die auto uit het begin, in die auto zal je nooit meer stappen, zoals je ook nooit het huis hebt bewoond dat je bezichtigde voor je het contract tekende.’

Deze zin telt precies 150 woorden, wat ik als vrij ontregelend heb ervaren. Tegen de tijd dat je bij de punt bent, ben je het eerste deel weer kwijt. Ook heeft het boek geen aanhalingstekens, waardoor een minder geoefende lezer waarschijnlijk na een paar pagina’s wanhopig zal zijn. Ik moet eerlijk zeggen dat ik de eerste honderd pagina’s van het boek ook een beetje wanhopig was. Daarna kon ik me overgeven aan de manier van schrijven, werd ik een soort passagier van het boek zoals de ik-persoon een passagier wordt van een zelfrijdende auto, en werd het lezen leuk.

Als je er eenmaal ‘in zit’, is het boek nog steeds geen echte pageturner, maar is het goed leesbaar en valt het vakmanschap van de auteur ook extra op. Dit is technisch gezien één van de beste boeken die ik ooit heb gelezen. Zo nodigt Van Essen de lezer heel vaak uit om na te denken, om te reflecteren. Op pagina 111 wordt het volgende over een personage gezegd: ‘[…] hij wekte de indruk dat hij eerder kwam kijken naar waarmee wij ons bezighielden dan naar de objecten van onze belangstelling.’ Dat is eigenlijk ook wat de lezer bij dit boek doet, handelingen bieden meer houvast dan personages of plot.

De auteur speelt een spel met de werkelijkheid en zet het genre science fiction naast autobiografie. Dat werkt over het algemeen heel goed, zeker in de passages waarin de roman zichzelf deconstrueert. Over het algemeen laat Van Essen de lezer zelf een oordeel vormen, maar soms vond ik hem net te expliciet in de ‘vroeger was alles beter, de toekomst is dystopisch en verontrustend’-retoriek (waaraan je met een melancholische hoofdpersoon van zestig jaar oud natuurlijk moeilijk ontsnapt). Deze roman is qua schrijfstijl en opbouw zo uniek dat het tegenvalt retoriek te lezen die zo standaard is in toekomstfictie. Daar tegenover staat dat de scènes met de zelfrijdende auto aan het einde van de roman erg geslaagd zijn, de auto heeft meer karakter dan de andere geïntroduceerde personages.

Dit is een roman die ik nooit zou aanraden aan middelbare scholieren, ik denk dat die na dertig pagina’s nooit meer een boek zouden durven aanraken, maar voor mensen die graag lezen en het niet erg vinden om een boek af en toe even weg te leggen is ‘De goede zoon’ een uitdagende leeservaring.

Drie sterren voor leesplezier, maar vijf voor vakmanschap, dus ik kom uit op een waardering van vier sterren.