'Neem wraak op het leven, word gelukkig!', aldus moeder Katz

Je zou kunnen zeggen dat Pieter Waterdrinker een ervaringsdeskundige is, als het gaat om immigratie. Hij verliet Nederland al vele jaren geleden, eerst als journalist voor de schrijvende pers, maar ook voor onder andere de VPRO. Later kwam de nadruk te liggen op het schrijven van boeken. Hij woont al meer dan vijfentwintig jaar in Rusland. Wellicht mede daardoor kijkt hij nogal kritisch naar zijn (oud-)landgenoten. En niet alleen naar hen, ook andere Europeanen krijgen ervan langs. In De rat van Amsterdam komt een en ander bij elkaar.

Als Ruben Katz elf jaar is, vertrekt hij met zijn ouders uit Letland, Riga om precies te zijn, dat dan nog deel uitmaakt van de Sovjet-Unie. Zijn zusje Liza blijft, tot groot verdriet van vooral zijn moeder, daar achter. Ze is op veertienjarige leeftijd overleden, een balletdanseresje met talent, dat een hoopvolle toekomst tegemoet leek te gaan. Vader is docent Duits en moeder mathematicus en de bedoeling is om via Amsterdam naar Israël te gaan. De vervalste papieren geven aan dat ze joods zijn en dus vervolgden in Rusland. De waarheid is genuanceerder. Vader had weliswaar een joodse moeder, maar zijn vader was Luthers. De moeder van Ruben is katholiek en wenst dat ook te blijven. Door vaders naïviteit raken ze al hun spaargeld en paspoorten kwijt en zit er niets anders op dan in Nederland te blijven.

De geschiedenis van Rubens leven komt tot ons vanuit een gevangeniscel. De schrijver is inmiddels volwassen en zit een straf uit in verband met valsheid in geschrifte. Hoe en waarom, horen we later pas. In een stapeltje Hemaschriften en met Hemabalpennen, hem aangereikt door zijn beschermengel en bibliothecaresse in de gevangenis, Mira, noteert hij het verhaal van zijn leven. Niet chronologisch, maar heen en weer springend van zijn schooltijd naar zijn succesjaren als Rat, werkend voor de Armenloterij. Waarvan de leiding, bestaande uit super-Ratten, schandalig rijk wordt. Ruben profiteert daar een tijdlang ruimschoots van mee.

Tijdens zijn schooltijd op het Spinoza Gymnasium is hij minder succesvol. Overigens slaagt hij met het grootste gemak voor zijn eindexamen, maar sociaal gezien heeft hij geen kans tussen al die rijke klasgenoten. Hij ontmoet daar wel Phaedra Mudmann, dochter van een schatrijke vader die later Rubens baas wordt bij de loterij.

De belangrijkste verhaallijnen vormen zijn grotendeels onbeantwoorde liefde voor Phaedra, die in zijn verdere leven steeds weer opduikt, en zijn verhouding met zijn vader en moeder; vooral met zijn vader is er sprake van een haat-liefdeverhouding. Zijn moeder blijft zijn zwakke plek.

De persoon Ruben zou je gelaagd kunnen noemen. Een briljante leerling en student, hij studeert cum laude af in het recht en spreekt zeker zes talen vloeiend. Al op tienjarige leeftijd las hij de grote klassieke schrijvers in het Duits, Lets en Russisch. Alles wat hij aanpakt lijkt te lukken, als ‘vrije creatieve’ bij de Armenloterij is hij de grote ideeënman. Maar op het menselijke vlak is hij onwaarschijnlijk egoïstisch en gevoelloos. Seksueel is hij ook onverslaanbaar, nooit is er een tekort aan vrouwen en altijd zijn ze zeer tevreden over zijn prestaties. Het wordt bijna onwaarschijnlijk.

Regelmatig vervalt de schrijver in herhalingen, net iets te vaak laat hij de lezer weten dat hij te snel gaat met zijn verhaal, dat hij gas zal terugnemen. Het beeld van de rat is sterk, maar af en toe ook te nadrukkelijk. Dan legt hij te veel uit waarom de hoofdpersoon een rat is en dat is echt niet nodig, het verhaal spreekt voor zich wat dat betreft. Waterdrinker maakt weer zeer beeldend gebruik van namen. Als Ruben een seksuele verhouding heeft met de vijftigjarige Merel, heeft die als achternaam Van Gruwelingen en dat zegt genoeg. Bij de Armenloterij zijn er dan ook nog Heiliger en Slagter, terwijl zijn enige jeugdvriend Boon heet en inderdaad, die is bijna heilig braaf!

Toegegeven, De rat van Amsterdam is een hele kluif, maar Pieter Waterdrinker staat toch voor een boeiend verhaal, dat vraagt om gelezen te worden.