140 jaar oud en vol leven

Wie leest, die leert. Er bestaat geen boek waaruit men niets kan leren. Zelfs in fictie zit meer leerstof dan men soms zou vermoeden. Al staat in een boek niet meer dan één woord dat men nooit eerder tegenkwam, dan nog heeft men iets bijgeleerd.

Uit Anna Karenina is enorm veel te leren. Ik ben aan dit boek begonnen ter invulling van een goed voornemen. Ik wil vanaf nu elk jaar minstens één boek lezen - oud of nieuw, dat speelt geen rol - dat wereldberoemd is en dat iedereen kent en schijnt gelezen te hebben, maar dat ik om een of andere reden zelf nog niet gelezen heb. Onder impuls van de Hebben Reading Challenge 2017 besloot ik om een van de Russische klassiekers op te snorren. Dat werd dus Anna Karenina. Ik heb het bovendien gelezen in oude spelling.

Anna Arkadiewna Karenina, zoals ze voluit heet sinds haar huwelijk, is niet de enige hoofdpersoon in dit boek, maar waarschijnlijk wel diegene die het meest aan bod komt. Tolstoj beschrijft de inwendige strijd die ze met zichzelf voert, maar ook de strijd met een aantal mensen uit haar omgeving. De aanzet is de moeilijke relatie met haar man Alexei Alexandrowitsch Karenin vanaf het moment dat ze Alexei Wassilitsch Wronsky ontmoet. Deze ontmoet ze bij haar broer die ze bezoekt omdat hij huwelijksproblemen heeft na overspel. De fysieke aantrekkingskracht tussen Anna Karenina en Wronsky is van dien aard dat Anna Karenina zelf ook overspel pleegt en haar man uiteindelijk verlaat voor Wronsky.
De andere belangrijkste hoofdpersonen in dit boek zijn Darja Alexandrowna (Dolly) Tscherbatzky en haar man Stipan Arkadiewitsch (Stiwa) Oblonsky (de hierboven genoemde broer van Anna Karenina), Dolly's zus Catharina Alexandrowna (Kitty) Tscherbatzky en tenslotte Constantin Dimitrisch Lewin. Daarnaast zijn er nog een ontelbaar aantal nevenpersonages. Al deze personen flaneren in de 19de-eeuwse Russissche gegoede klasse en zijn - of worden - in de loop van het boek verwant aan elkaar. Het is vrijwel niet mogelijk dit uit de doeken te doen zonder een deel van de plot te verklappen. Hoe het precies zit met deze hoofdpersonen, moet de lezer dus zelf maar ontdekken. Het boek vat in ieder geval aan met Stipan Arkadiewitsch en eindigt met Lewin. Dit maar om aan te geven dat het niet al Anna Karenina is wat de klok slaat.

Een boek dat zich afspeelt in het Rusland van de negentiende eeuw lezen met de ingesteldheid die wij als 21ste-eeuwers hebben, is niet altijd even gemakkelijk. De manier waarop mensen zich ten opzichte van elkaar gedragen, is ons nu grotendeels vreemd. Het boek mag dan wel fictie zijn, er komen een aantal gesprekken in voor die handelen over de politiek van dat moment, over religie, over filosofie, over de positie van de vrouw zoals de gegoede klasse die wenste, enz. Dan zijn er nog de Russische namen: Russen dragen een voornaam, een patroniem, een familienaam en een koosnaam en Tolstoj gebruikt die allemaal door elkaar. Tolstoj heeft bovendien een dik boek geschreven (het aantal bladzijden hangt af van de editie maar het leunt aan tegen de 1000) waarin dialogen en bedenkingen in poëtische zinnen centraal staan en aktie zo goed als niet voorkomt. Tolstoj kon bovendien niet vrij schrijven. Vandaag de dag stoort slechts een enkeling zich nog aan de manier waarop in een boek over seks en relaties wordt geschreven. Toen was dat wel even anders en Tolstoj moest volop gebruik maken van metaforen om een en ander duidelijk te maken. Wie een licht verteerbaar werk verwacht, is er dus aan voor de moeite.

Maar niet licht verteerbaar, betekent niet: slecht. Verre van zelfs. Eenmaal men Anna Karenina weet te omarmen (het boek, niet de vrouw), is er geen weg terug meer. Het boek is in 8 delen (6 in andere versies) verdeeld. Omdat ik in het begin moeite had met het identificeren van de verschillende personen en de relaties die ze tot elkaar hebben, kostte het me moeite om door deel 1 te raken. Mijn goede voornemen indachtig, heb ik doorgebeten. Deel 1 was als het beklimmen van een onbekende berg in een nog te verkennen omgeving. Alle andere delen waren deels klimmen in een reeds bekende omgeving, of het plezier van de afdaling. De namen van, en verhoudingen tussen de personages begonnen hun plaats te krijgen, het nogal wollige taalgebruik van Tolstoj en de maatschappelijke achtergrond begonnen vertrouwd te worden, en vanaf dan kreeg het verhaal de bovenhand boven het proberen te begrijpen van wat er stond. In tijd heb ik bijna even lang aan deel 1 gelezen als aan alle andere delen samen. Nu het boek uit is weet ik zeker dat ik het later nogmaals moet lezen en dat ik dan ook van deel 1 zal genieten, maar dat ik bovendien ook veel zal terugvinden in de andere delen wat me nu ontgaan is.

Tolstoj levert via een fictief verhaal kritiek op de hypocriete manier waarop de Russische rijkere klasse omgaat met elkaar en hoe ze neerkijkt op de rest van de bevolking. (In het boek geeft de schrijver ons op een gegeven moment inkijk in de gedachtegang van Wronsky waaruit blijkt dat hij enkel van de mensen van zijn stand vindt dat het echte mensen zijn.) Ook de manier waarop religie vat heeft op de mensen (zoals op de van oorsprong ongelovige Lewin) wordt door Tolstoj aan de kaak gesteld.

De positie van de vrouw, zoals Tolstoj die neerschrijft, is niet zo interessant om te lezen. De gedragingen van de vrouwen irriteren. Vrouwen zijn te dom voor veel zaken (zo wordt Dolly bijvoorbeeld voorgesteld als te dom om haar zoon Latijn te leren en dat vindt ze ook van zichzelf), ze zijn ook verschrikkelijk jaloers en labiel en hebben niets van sterkte in zich. Anna en Kitty denken voortdurend dat hun mannen hun ontrouw zijn en barsten bij het geringste in tranen uit of vallen ten prooi aan een vijfminutendepressie, waarna het leven weer eventjes zijn gang gaat. De manier waarop de vrouwen in het boek zich gedragen, begon mij op een gegeven moment op de zenuwen te werken. Maar verder heb ik er enorm van genoten en ook veel uit geleerd. Het boek is dit jaar 140 jaar oud maar er zit weinig sleet op. Veel minder dan op sommige boeken van 14 jaar oud ...