In een spagaat tussen mededogen en beschuldiging

In een spagaat tussen mededogen en beschuldiging

Recensie Saturnusplein 3

Korte samenvatting van het verhaal.
Lies treedt als jong meisje als kinderjuf in dienst bij een rijke Joodse familie. We schrijven dan 1934. Zelf is ze ook Joods, maar niet meer praktiserend. Ze wordt snel in de schoot van de familie opgenomen en als zij en de oudste zoon Daniël een relatie krijgen kan ze haar geluk niet op. Daniël is idealistisch en is in de ban gekomen van het communisme. Hij gaat schrijven voor De Tribune. Lies volgt hem in zijn denkbeelden, al heeft ze nu en dan haar bedenkingen. Als de oorlog uitbreekt zijn ze getrouwd, hebben een kind en wonen in Haarlem, aan het Saturnusplein. Het is een zeer gelukkig huwelijk.
Als Lies zwanger is van het tweede kind wordt Daniël, die inmiddels voor het verzet werkt, opgepakt, gemarteld en gefusilleerd. Lies duikt onder, samen met het oudste jongetje, Peter. Koosje, het tweede kind, is nog een baby en wordt ondergebracht in een gastgezin. Na het einde van de oorlog keert Lies gedesoriënteerd en verslagen terug naar haar oude huis in Haarlem. Ook Koos, dan drie jaar, komt weer terug in het gezin.
Als lezer hoop je dat betere tijden nu zijn aangebroken, ondanks het verlies van Daniël, maar Lies kan het lot dat haar getroffen heeft niet accepteren. Ze blijft in wrok achterom kijken en dit heeft zijn weerslag op het gezin. In naam van Daniël wil ze zijn werk voortzetten en ze wordt lid van de communistische partij. Ze bezoekt de partijbijeenkomsten en verricht hand- en spanwerk. Met name het tweede deel van het boek bevat veel historische feiten en politieke informatie. Hierdoor krijgen we een beeld mee van de ontwikkeling van de Communistische Partij (later de CPN) in de tweede helft van de vorige eeuw. Dit had wat mij betreft iets minder gemogen. Zo nu en dan bekruipt je toch het gevoel dat de kennis, verkregen uit de research, iets te veel geëtaleerd wordt.
Ondertussen groeien haar twee zonen op, maar dit gaat niet zonder slag of stoot. De verhouding tussen de twee broers is slecht, Peter is snel jaloers, Koos, die uiterlijk veel op Daniël lijkt, is zachter van karakter en trekt zich in zichzelf terug. Lies versterkt het gedrag van Peter eerder, dan dat ze het in goede banen probeert te leiden. Vooral Koos moet het ontgelden en kan in haar ogen maar weinig goed doen. Naarmate de jaren verstrijken slijt haar verdriet niet, integendeel, ze verhardt in haar houding ten opzichte van haar eigen kinderen en de mensen om haar heen. Ze stoot mensen af en raakt zo steeds meer geïsoleerd. Niet in staat dit te doorbreken vereenzaamt ze en komt ze tot een daad die niet goed valt te praten. In plaats van slachtoffer wordt ze nu zelf dader.
Opbouw van het boek
Het verhaal wordt ingeleid met een brief aan de jongste zoon, Koos. Als lezer begrijp je dat er iets speelt, maar echt de vinger erop leggen kun je niet. Dit maakt dat je meteen vanaf het begin in het boek wordt getrokken. Vervolgens komt er een kort hoofdstuk waarin Daniël wordt geëxecuteerd en dan start het verhaal. In het begin is de toon licht en opgewekt. De dreiging van de aanstaande oorlog is nog zwak, voor Lies ligt de toekomst open en de verhouding met Daniël ontwikkelt zich tot een hechte en hartstochtelijke relatie. Gaandeweg wordt de sfeer in het boek beklemmender. De oorlog heeft een lelijke streep door de toekomst van Lies gehaald en het leven daarna valt haar zwaar. We zien de kinderen met horten en stoten opgroeien en we zien Lies steeds verder vereenzamen. Het boek eindigt opnieuw met een brief aan Koos. Op dat moment vallen alle stukjes op hun plaats.
Stijl
De stijl van Josha Zwaan is helder en toegankelijk. Ze werkt niet zwaar met metaforen, maar als ze deze gebruikt zijn ze treffend. (‘De terechtwijzing reeg zich als een kraal aan de ketting van momenten waarop ze voelde dat haar schoonmoeder vond dat ze tekortschoot.’ is zo’n voorbeeld van een mooie metafoor). Persoonlijk houd ik daar meer van, dan van een boek dat bol staat van de vergelijkingen. Deze zijn nooit allemáál goed getroffen en dan kan het nogal eens irriteren.
Conclusie
De personages zijn geloofwaardig beschreven en als lezer besef je dat de wurgende greep waarin Lies zichzelf en het gezin houdt wel móet leiden naar rampspoed. Het personage van Lies trekt de lezer het sterkst in het verhaal. Haar houding kan afstoten en de meeste lezers zullen meerdere malen de wenkbrauwen fronsen en sommigen zullen misschien zelfs het boek wegleggen. Ik zou willen pleiten om het toch weer op te pakken en uit te lezen. Je zult merken dat je in een spagaat komt tussen mededogen en beschuldiging. Mij overkwam dat in ieder geval en het boek liet me een tijd niet meer los. En dat willen we toch juist in literatuur, nietwaar? Josha Zwaan is hier met dit boek in ieder geval goed in geslaagd.
Vier sterren.
Monique Bout