Joseph Roth, de journalist die zag wat niemand zag, en die de werkelijkheid met zijn verbeelding verhevigde

Joseph Roth was een geniale romanschrijver, een briljante verhalenschrijver, en een retegoede journalist. Ook "Charleston op de vulkaan", met reportages uit het dictatoriale Albanië en het Italië van Mussolini, is hij weer enorm eigenzinnig op dreef. Opmerkelijke man, die Roth: hij reisde de hele wereld over en schreef daar swingende reportages over, terwijl hij tegelijk aan de lopende band verhalen en romans schreef die vaak geniaal waren en ook in de slechtste gevallen heel opmerkelijk. En in zijn reportages doorzag hij allerlei politieke ontwikkelingen en bedreigingen eerder dan veel anderen: hij had - zoals Piet de Moor in zijn uitgebreide, informatieve voorwoord laat zien- bijvoorbeeld snel en helder de dubbelzinnige politieke onderstromen in Albanië op de korrel, terwijl hij ook vroeg al een genadeloos lucide inzicht had in de belachelijke en bedreigende aspecten van het Italiaanse fascisme. Roth was een scherp en eigenzinnig waarnemer, die zag wat veel anderen niet zagen. Bovendien was hij gezegend met verbeelding en stijlgevoel, zodat hij niet alleen een werkelijkheid zag die anderen niet zagen, maar die werkelijkheid ook nog eens met zijn stijl en verbeelding verhevigde. Misschien was hij wel zo sterk als journalist, omdat hij zo geniaal was als romancier. Al geldt het omgekeerde misschien ook, want misschien zijn zowel zijn romans als zijn reportages steeds staaltjes van door stijl en verbeelding verhevigde werkelijkheid.

Die stijl van Roth is opmerkelijk zakelijk, ironisch en koel. Maar, zoals De Moor terecht zegt: "De woorden in zijn onopgesmukte zinnen staan onder spanning en elektriseren elkaar. Zijn vondsten zijn haast nooit het resultaat van effectbejag. Onder de invalshoek waarin hij het toont, zien we het vertrouwde als iets nieuws". Roth leefde in dynamische en uiterst veranderlijke tijden, vol chaotische onbestendigheid. Dat weten we allemaal, en dat wisten veel van Roths tijdgenoten ook. Maar bijna niemand kan die veranderlijkheid, en de weemoed omdat niets ooit hetzelfde blijft, zo pregnant vatten in zulke sfeerbeelden als Roth dat kan: "De kranten van gisteren bieden zich aan, zonder te weten dat het al vandaag is. Deze dag is echter zo sterk dat de kranten er achterhaald uitzien. De zonsopgang alleen al herroept hun berichten". Roth vertelt mij veel dingen die ik niet wist over Albanië, in de jaren twintig een troosteloos land en een permanente brandhaard van irrationele geopolitieke dreiging. De feitelijke informatie van Roth daarover is zeer ter zake. Maar vooral krachtig zijn Roths beelden: "Links en rechts zijn telegraafdraden gespannen, niet gedragen door masten maar door kromme en kale bomen die men alleen van hun kruinen en loof heeft ontdaan. Zoals ze ooit langs de weg hebben gestaan, bewoond door vogels, pleisterplaatsen voor avondlijke winden, zo werden ze tot telegraafpalen benoemd, voorzien van witte porseleinen cilindertjes en in staat gesteld om berichten van journalisten naar Europa over te brengen, het gekwetter van politieke mussen". Prachtig beeld, dat - net als veel andere passages- nog mooier en weemoediger wordt door de illustraties die Koenraad Tinel voor deze bundel heeft gemaakt. Maar ook zonder die illustraties geniet ik volop van wat Roth hier tussen de regels allemaal oproept. Bijvoorbeeld van zijn beeld dat journalistiek gekwetter is van mussen. Maar ook dat telegraafpalen, die het wereldnieuws heet van de naald rondsturen, pleisterplaatsen zijn voor avondlijke winden. Dat, gecombineerd met het eerder geciteerde beeld van de kranten van gisteren die zich aanbieden zonder dat het weten dat het vandaag is, brengt mij in een behoorlijk melancholieke stemming: zo ongrijpbaar waren de tijden toen kennelijk volgens Roth, zo futiel was kennelijk de journalistiek die de vinger aan de pols wilde houden, zo vluchtig als de wind was kennelijk alles, en zo eenzaam als op een pleisterplaats van avondlijke winden kon iemand die goed om zich heen keek zich in die tijden en wereldstreken kennelijk voelen.

Ook in zijn stukken over het fascistische Italië weet Roth mij vaak te verrassen. Bijvoorbeeld met zinnen als "Want Italië is nog steeds - en meer nog dan vroeger- een bestemming voor mensen op huwelijksreis, niet voor journalisten". Maar ook met de volgende, spottende passage over een fascist in uniform: "De onwaarschijnlijk brede rijbroek stak in fraaie, glanzende, geelbruine leren beenkappen. De broek leek op een grote vlinder. Als de fascist liep, leek het alsof hij fladderde. Op zijn rechterheup hing, in een nieuwe bruinleren koker, een schattig minipistooltje dat eerder een sieraad leek dan een wapen. De fascist hanteerde een elegante rijzweep, met bovenaan een metalen knop en een leren handvat. Behalve paard en sporen had deze man alles wat een cavalerist moet hebben. Bovendien liep hij over het perron heen en weer als iemand die juist uit het zadel komt en behoefte heeft aan een beetje beweging. Misschien hinnikte zijn ros ergens in de buurt van de locomotieven". Mooi vind ik hier hoe bondig, en tegelijk toch met zoveel oog voor visueel detail, Roth ons het beeld voor ogen tovert van de geüniformeerde fascist. Vrij briljant vind ik ook hoe hij de anachronistische en bespottelijke kanten van die fascist naar voren haalt: hoe hij hem neerzet als cavalerist zonder paard, en met speelgoedpistool. Maar nog wat briljanter vind ik hoe Roth tegelijk ook de repressieve kanten van het fascisme recht doet, en zijn verbazing verwoordt over hoe iets wat zo lachwekkend is tegelijk zo veel gevaar in zich draagt. Bijvoorbeeld door twee latere, bondige zinnen over die belachelijke speelgoedpistooltjes: "Ik weiger te geloven dat deze pistooltjes schieten kunnen. Maar schieten kunnen ze". Als ik filmbeelden zie van Mussolini voel ik vooral ongeloof: hoe kan iemand die zo oerbelachelijk op mij overkomt toch de motor zijn van zo'n repressief, moorddadig en lange tijden zo machtig systeem? Hoe kan macht zo belachelijk zijn en toch zo machtig? Dat ongeloof, die verbazing, en ook de onmacht om ook maar iets tegen die belachelijke macht te kunnen doen, heb ik echter nooit zo pregnant verbeeld gezien als hier, door Joseph Roth.

Ik vond deze gebundelde reportages leerrijk en inspirerend. Leerrijk, omdat eerst helemaal niets wist van het Albanië in het interbellum en nu wel, en omdat ik wat ik meende te weten over het Italië onder Mussolini nu met voor mij nieuwe invalshoeken en beelden is verrijkt. Maar vooral inspirerend, vanwege de verbeeldingskracht en luciditeit van Roth. Met die verbeeldingskracht en luciditeit haalt hij aspecten van de toenmalige werkelijkheid naar boven die je bij andere schrijvers of journalisten niet vaak zult zien. En bovendien vind ik het inspirerend dat iemand die in zulke dreigende tijden leefde, en daar persoonlijk ook zeer onder leed, toch zijn verbeeldingskracht en luciditeit behield en met zo'n scherp oog bleef kijken naar de wereld om hem heen. Natuurlijk, de repressieve politici waren sterker en machtiger dan Roth, en Roth dronk zich weemoedig dood. Maar in zijn romans en reportages bleef hij lucide en verbeeldingsrijk, en liet hij zich knechten door niemand. Ben ik al te sentimenteel en pathetisch als ik dat voorbeeldig vind? En ben ik al te pathetisch als ik zijn reportages opvat als een inspirerende oproep aan ons allen om ook zelf lucide naar de wereld te blijven kijken, en dat met alle inzet van onze verbeeldingskracht te doen, ook al zullen wij dit nooit zo kunnen als Joseph Roth?

Ja, het was een kanjer, die Roth. Alles wat nu nog van hem vertaald wordt zal ik gaan lezen. En misschien lees ik op enig moment alles van hem gewoon opnieuw.