Het blinde noodlot

De nieuwste Roth is lang niet zijn beste, maar wel weer intrigerend. Moeilijk uit te leggen waarom zonder de hele plot weg te geven. Temeer omdat het intrigerende nogal ‘tussen de regels door’ zit. Maar ik ga een poging doen.

De plot draait grotendeels om Bucky Cantor, een zeer sportieve en van ouderwetse burgerdeugden doordrenkte sportleraar, die probeert dapper zijn mannetje te staan tijdens een enorme en moordende polio epidemie in de jaren 40. Dat doet hij vergeefs, wat leidt tot woede tegen de onrechtvaardige God, maar ook tegen zichzelf: hij betreurt zijn onmacht, vermoedt zelfs dat hij zelf schuldig is aan vele polio-doden. Waar Roth anders altijd voor volkomen ondeugdzame hoofdpersonen kiest, beschrijft hij nu eens een deugdzaam personage in zijn worsteling met het ondoorgrondelijk lot. Maar wel een personage met een barst: hij is wees, zwaar bijziend, kan tot zijn treurnis niet samen met zijn maten meevechten in WO II. Hij is dus enerzijds een typisch mannelijke man met burgerdeugden, maar anderzijds een outsider die zichzelf heeft moeten heruitvinden. Dat geeft een extra laag aan het personage.

Extra intrigerend is bovendien dat alles wat Bucky doet en denkt ons wordt verteld door een ander personage: niet door een alwetende verteller die Bucky KENT, maar door een verteller die vanuit zijn eigen subjectieve beleving Bucky INTERPRETEERT. En misschien zijn sommige gedachten van Bucky dus EIGENLIJK hem alleen door dat andere personage (die min of meer onbetrouwbare verteller) in de mond gelegd. Roth gebruikt dit soort dubbelzinnigheden wel vaker, en persoonlijk lust ik er wel pap van. In de roman vallen de nodige termen die naar de Griekse tragedie verwijzen: ‘tragedy’, ‘hybris’, en natuurlijk de titel ‘Nemesis’. In Griekse tragedies gaat de protagonist ten onder aan externe machten die hem overstijgen: Oedipus bijvoorbeeld is gedoemd tot vadermoord en incest, tegen zijn wil. Maar dit blinde lot maakt hem wel schuldenaar, hoezeer ook tegen zijn wil. Welnu, de blind moordende polio heeft wel iets weg van het redeloze lot in de Griekse tragedie, en bovendien voelt Bucky zich zoals gezegd zwaar schuldig. Wat hem met name kwelt is dat hij op zijn uitgeschreeuwde vraag ‘Waarom!? Waarom!? Waarom!?’ geen antwoord vindt.

De verteller (het andere personage) vindt die vraag overigens duiden op pure overmoed: er IS geen waarom, en het is volkomen onnozel om het redeloze lot redelijk te willen verklaren. ‘Any biography is chance, and, beginning at conception, chance –the tyranny of contingency- is everything’. Volgens de verteller is precies DAT wat Bucky niet wil accepteren. Bucky is te onvolwassen, te serieus om de fundamentele ironie van het leven te aanvaarden: DUS zoekt hij verklaringen waar ze niet zijn, DUS verklaart hij zichzelf mede schuldig aan vele poliododen. En dat terwijl alleen het toeval schuld draagt. Bucky raast tegen God en verklaart zichzelf schuldig, maar alleen omdat hij het blinde toeval weigert te accepteren. Aldus de verteller.

Intrigerend is echter dat ook DAT standpunt van de verteller niet het laatste woord is. In Griekse tragedie (waar Roth dus naar verwijst) is het goed mogelijk schuldig te zijn DANKZIJ het blinde lot. Tevens blijft het onduidelijk of Bucky, door onhandigheid of samenloop van omstandigheden, niet inderdaad toch schuldig IS. Bovendien is Bucky’s schuldbewustzijn goed te begrijpen: vele mensen zijn dood gegaan, en hij kon niks doen. Weet bovendien de verteller wel precies wat hij van Bucky vindt? Onvolwassen noemt hij hem, al te serieus, al te zeer volhardend in burgerdeugden en in geloof dat het lot maakbaar is. Niettemin, Bucky KWAM daar een heel eind in: wees, zwaar bijziend, enigszins onvolgroeid, en TOCH een atleet. De verteller herinnert zich zelfs vol bewondering hoe Bucky bepaalde sporten bedrijft, en zegt daarover bijvoorbeeld: ‘He let out a strangulated yowl of effort […] , a noise expressing the essence of him- the naked battle cry of striving excellence’. Een soort oerkreet dus van iemand die zich niet klein wil laten krijgen door het lot. Precies DAT bewondert de verteller dus OOK in Bucky.

Roth schotelt ons dus zoals steeds een probleem voor. Bucky is enerzijds misschien onvolwassen en al te burgerdeugdelijk, en daardoor iemand die het toeval niet accepteert. Maar tegelijk is hij door precies diezelfde karaktertrekken ook bewonderenswaardig. Uiteindelijk krijgt het lot hem klein, terwijl misschien niet hij maar juist het toeval schuldig is; aan de andere kant draagt hij misschien toch wel degelijk schuld. Die dubbelzinnigheid heeft Roth weer mooi neergezet. Nou heeft hij dat in andere boeken wel veel beter gedaan: zijn stijl is soms wat vlak, hij herhaalt te veel, legt te veel uit, gebruikt te vaak kleffe dialogen en bijna ouderwetse (om niet te zeggen tenenkrommende) emotionele uitroepen. Misschien doet hij dat bewust, om de ouderwetse burgerdeugden van Bucky goed te profileren. Alleen had hij dat wat mij betreft wel wat economischer mogen doen en mij vaker mogen verrassen. Ook miste ik soms de zo typerende grilligheid en humor van zijn eerdere boeken. Niettemin, ook deze meer sobere stijl heeft wel wat. Het thema, wat te doen als grillige krachten van het toeval ons treffen, vind ik sowieso wel interessant. En ik hou er wel van dat het antwoord op die vraag even complex is als de vraag zelf.