Onnavolgbaar, uniek en overweldigend

"Satanstango" is een boek waarvan je er maar eens in de zoveel jaar een te lezen krijgt: onnavolgbaar, qua stijl en compositie anders dan alle andere boeken, en naar mijn smaak overweldigend goed. Het verhaal is echter niet na te vertellen en nauwelijks te duiden. Het lijkt mij typisch een boek waar de ene lezer totaal niet door kan komen terwijl andere lezers - zoals ik- het geweldig vinden, zonder dat zij dan goed kunnen uitleggen waarom. Maar goed, ik ga dat toch proberen.

Het 'verhaal' speelt zich af op een onherbergzame en verlaten plaats die ‘de kolonie’ wordt genoemd, een modderig, vervallen en door storm en regen gegeseld oord ergens in Hongarije waar de achterblijvers dromen, zuipen, treuren, rondneuken en wachten op betere tijden. Hun wanhopige en onbestemde hoop op verlossing en een beter leven wordt gevoed door Irimiás, een profetische charlatan of charlataneske profeet, en zijn trouwe mopperende makker Petrina. Twee figuren die door hun namen aan de Bijbelfiguren Jeremiah en Petrus doen denken, maar feitelijk zijn zij parodieën daarop. Hun acties leiden dan weer tot een parodie op de Exodus: de achterblijvers verlaten hun vervallen woonplaats op zoek naar 'het beloofde land', maar doen dat in groteske en tragikomische wanorde, zonder doel of richting, en zonder ooit ergens aan te komen.

Zo samengevat lijkt het een weliswaar wat onorthodox, maar toch ook vrij braaf verhaal. Dat is het echter totaal niet. Om te beginnen word je als lezer voortdurend meegesleurd in allerlei groteske en krankjoreme taferelen: de innerlijke monoloog van een zwakzinnige, de lang uitgesponnen moord op een kat, surrealistische taferelen die misschien koortsdromen zijn maar die tegelijk toch fysieke gevolgen hebben, voortdurende perspectiefwisselingen, totaal onverwachte wendingen. Bovendien is het boek echt behoorlijk vreemd van vorm: het verhaalverloop gaat een paar stappen naar voren en weer een paar stappen terug, als in een tango, draait oms rond in een vicieuze cirkel zodat je ineens weer terug bent in een tafereel van vele bladzijden terug, en 'ergens' tussendoor is de draad van het verhaal afgebroken en is de ontknoping waar je als lezer op zat te wachten verloren gegaan. De personages zijn ondergedompeld in een Exodus die nergens toe leidt, wat dan weerspiegeld wordt door de vertelwijze van het boek die ook niet 'ergens' aankomt: als lezer kom je in een ondoorgrondelijke doolhof terecht, een labyrinth waarin tijd en ruimte hun lineaire karakter verliezen. Je raakt dus net zo op de dool als de personages in het boek. Dat vind ik echt reteknap gedaan.

Maar nog veel knapper en bovendien veel meeslepender vond ik de stijl van Krasznahorkai. Hij schrijft meesterlijke, ellenlange, onnavolgbaar dwingende en uiterst poëtische zinnen vol wanhoop en verval. Ongelofelijk zwartgallige zinnen ook, die je soms twee keer moet lezen voordat je ze snapt, maar die ik dan zo briljant vond dat ik er toch helemaal hilair van werd. Een voorbeeld: "Bedroefd keek hij naar de onheilspellende lucht, de verschroeide overblijfselen van de door sprinkhanen geplaagde zomer, en zag plotseling dezelfde acaciatak voor zich waar de lente, de zomer, de herfst en de winter aan voorbijtrokken, alsof hij besefte dat binnen de onbeweeglijke bol van de eeuwigheid clowneske capriolen werden uitgehaald door de totaliteit van de tijd, die met duivelse bedrieglijkheid een rechte lijn trok over de hobbels van de chaos en door het scheppen van de hoogte de waanzin tot een noodzakelijkheid vervalste... en hij zag zichzelf, aan het houten kruis van wieg en kist geslagen, een laatste pijnlijke stuiptrekking maken [...]". Prachtig vind ik dat. Zoals ik helemaal vrolijk word van de volgende meanderende zin vol troosteloosheid: "Het regende stilletjes, onophoudelijk; de wind, die soms plotseling opstak om dan weer te gaan liggen, deed de verstijfde oppervlakte van de plassen even trillen, maar deze zwakke, troosteloze aanraking kon die dode vliezen van nachtelijke bescherming niet openbreken: de poelen kregen niet de vermoeide glinstering van de vorige dag terug, maar slorpten steeds meedogenlozer het licht op dat langzaam vanuit het oosten te voorschijn kroop". Dit is proza dat je nergens anders ziet, en dat dus perspectieven op de werkelijkheid opent die je elders niet tegenkomt. Proza dus dat een totaal eigen en volstrekt uniek soort duister licht op de wereld werpt. Proza dat de chaos in de hoofden van de diverse personages niet uitlegt of analyseert, maar voelbaar maakt. Volkomen compromisloos proza ook: het sleurt je mee OF het stoot je af. En mij sleurt het dus mee. Helemaal.

Een uniek en overweldigend boek dus, vooral door zijn grillige vorm en door zijn onnavolgbare stijl. Een puur leesfeest voor iemand als ik, die dol is op ongewone en experimentele literatuur. Dit was mijn eerste Krasznahorkai, maar vast niet mijn laatste!