Teleurgestelde utopische hoop, weemoed om wat verloren gaat

Ik had "Spoken in Moskou" tot nu laten liggen, alhoewel ik nieuwe vertalingen van Joseph Roth doorgaans meteen koop en lees. Immers, ik had de "Reisen in die Ukraine und nach Russland" al met veel plezier in het Duits gelezen. Maar onlangs nam ik toch de vertaling maar eens ter hand, en dat leverde verrassend genoeg toch een andere leeservaring op. De Nederlandse bundel bevat namelijk stukken die de Duitse bundel niet bevatten, en omgekeerd. Bovendien wierpen het enthousiasmerende voorwoord van Tom Lanoye en het mooie nawoord van Ilse Josepha Laseroms een voor mij nieuw licht op het geheel. Want de Duitse bundel las ik vooral als de prachtig opgeschreven teleurstelling van iemand die zijn communistische geloof verloor, en deze Nederlandse bundel las ik vooral als een ongehoord fraaie combinatie van teleurgestelde utopische hoop en van weemoed om wat verloren gaat.

Dit boek bestaat (net als de Duitse bundel) vooral uit reportages uit Rusland, waar Roth naartoe reisde om kennis te nemen van de nieuwe, zich nog volop vormende communistische maatschappij in Rusland. De Nederlandse uitgave bevat daarnaast ook diverse brieven en dagboekaantekeningen uit die periode, die ons meer informatie geven over wat Roth toen allemaal dacht, en een paar ongelofelijk fraaie stukken over uit hun vaderland verdreven Russen die verweesd, en als ontheemde circusfiguren, ronddwalen in de westerse wereld die de hunne niet is. Roth is echt geniaal in het beschrijven van zulke ontheemdheid, ook in zijn romans: na WO I was hij zelf ook een ontheemde, die met enorm stijlgevoel beweende hoe alle schoonheid en culturele rijkdom van het zo bonte Habsburgse rijk totaal verloren was gegaan. Zijn meesterwerk "Radetzkymars" is, voor mij, een onovertroffen meesterwerk van weemoed precies daarover, terwijl veel van zijn verhalen en van zijn andere romans eveneens echt geniale treurzangen zijn over ontheemdheid en verloren werelden. En zijn reportages vaak evenzeer, ook sommige in deze bundel. Zoals dus de al genoemde stukken over de in vreemde landen verdwaalde Russen. Maar ook een geweldig stuk over een spoorwegkantoor op de Russische grens, waar terugkerende Russen hun koffer uitpakken en alle spulletjes aan de douane laten zien. De beschrijving van al die spulletjes wordt, door Roths geniale pen, een ongelofelijk meeslepende evocatie van een voorbije wereld. De opsomming van alles wat in de koffers zit groeit uit tot een litanie van het verlorene, even prachtig als de litanieën in bijvoorbeeld "Radetzkymars" of het ook zo schitterende "De kapucijner crypte". En even naar de strot grijpend prachtig is Roth beschrijving van de in het communistische Rusland verweesde burgers, die nog in vroeger wonen en totaal verdwaald zijn in deze nieuwe wereld.

Die weemoed is ontroerend. Maar zeker zo ontroerend is Roths vurige utopische hoop en zijn snel groeiende teleurstelling. Hij was, na de instorting van het Habsburgse rijk en alle daarmee verbonden waarden, op zoek naar nieuwe waarden en zingevende verbanden, en had oprechte - hoewel volgens mij ook van meet af aan enigszins sceptische- hoop dat de nieuwe communistische maatschappij die kon bieden. Rusland was, toen Roth dit land bezocht, ook nog voluit in verandering: Stalin was er al wel maar was nog lang niet aan de macht, de communistische staat was gesticht maar zocht nog naar zijn definitieve vorm. Roth is in veel van zijn reportages opmerkelijk alert op geheel verschillende soorten overgangsfiguren, op verschillende Russen die verschillende denkrichtingen belichamen en verschillende oriëntaties op verschillende mogelijke toekomstwerelden. Het kon in Rusland, kortom, nog allerlei verschillende en soms veelbelovende kanten op, en precies dat wekt Roths aandacht. Die alertheid was mij bij de lezing van de Duitse bundel gek genoeg niet opgevallen, maar ten onrechte: volgens mij blijkt vooral daaruit hoe sterk Roth zelf ook op zoek was naar een ander en nieuw toekomstbeeld. En dat geeft zijn steeds groeiende teleurstelling, die mij bij eerste lezing al wel opgevallen was, nog extra lading. Die meesterlijk opgeschreven teleurstelling betreft, kort door de bocht gezegd, vooral de banaliteit en het reductionisme die hoogtij vierden in het toenmalige Rusland: het totaal miskennen van mysterie en geheim, het volkomen naar de achtergrond verdringen van romantiek en mystieke schoonheid, het geheel en al niet willen inzien dat er tussen hemel en aarde meer is dan berekenbaarheid en getal, het volslagen ontbrekende gevoel voor alle geheimvolle schoonheid en mysterieuze illusie die de vroegere wereld nog kende.

Teleurstelling, verloren hoop, en weemoed om verloren werelden: dat is voor mij de grondstemming van deze formidabele bundel. Tegelijk deed deze bundel mij geregeld jubelen, door de werkelijk schitterende stijl van Roth. Door die stijl laat Roth de verloren werelden voor even opnieuw schitteren, met een luister die zij misschien nooit eerder hebben gehad. Door die stijl laat hij bovendien voor even weer de utopische hoop schitteren, de mogelijke werelden die het Rusland van toen in zich leek te bergen. Roths teleurstelling was groot, maar geeft toch leesgenot door de stijl waarin hij die teleurstelling opschreef. Bovendien, alle mysterieuze schoonheid die in het Rusland van toen verdrongen werd, krijgt glorieus gedaante door Roths verbeeldingsrijke pen. Voorts bevat deze bundel ook nog eens overweldigende passages over de oneindigheid van het Russische landschap, waardoor wij ons minuscule grashalmpjes voelen in de onmetelijkheid: passages die in het werk van de grote klassieke Russen niet zouden hebben misstaan.

Dit was, kortom, een geweldige bundel. Een van zijn mooiste reportagebundels, en sommige passages zijn even prachtig als de mooiste stukken uit Roths mooiste romans. Dat wist ik al toen ik de Duitse versie las, maar nu weet ik dat nog beter.