Dagboek of meningvolle geschiedenis?

De Vlaamse schrijfster Ingrid vander Veken schreef haar autobiografische roman Zwijgen over het oorlogsverleden van haar vader, zijn levenslange zwijgen hierover en de weerslag die dit heeft op haar leven. Jeugdboekenschrijfster, romanschrijfster, theatermaakster en scenarioschrijfster Vander Veken speelt graag met woorden om tot de ernst van het leven te komen. In Zwijgen vraagt zij haar lezers mee te denken over de vraag: Als wij iets zijn, dan is het ons verleden, nietwaar?

Boeken over de oorlog zijn er in overvloed. Het ongekende lijden moest al vrij snel na het einde van WOII een plaats krijgen in de onze maatschappij en in de harten van de overlevenden. Niet alleen het lijflijke lijden is veelvuldig beschreven maar ook het na-oorlogse-verwerkingslijden zorgde voor veel literaire hoogte-, en dieptepunten. Zelfs de schaamte waarover dit boek gaat is niet nieuw: Wat als je vader fout was? Over het effect van dergelijke schaamte zijn tientallen, zeer indringende verhalen bekend. Vanuit Duitsland kennen we de verwerkingsboeken van SS-kinderen en in Nederland ploeterden we door de schaamte van de NSB-kinderen. Zwijgen is een Vlaamse variant. Dergelijke verhalen zetten aan tot denken, sporen aan tot begrip en uiteindelijk dragen ze bij tot vergeving of berusting. Maar is er anno 2016 nog steeds behoefte aan een dergelijke boodschap?

Vander Veken schreef Zwijgen met de intentie dat zij levens wil veranderen. Is het niet het leven van de lezer dan toch zeker haar eigen leven dat ingrijpend werd getekend door het zwijgen van haar ouders. Haar vader zweeg over zijn politieke collaboratie en haar moeder over een minnaar. De collaboratie is niet wereldschokkend te noemen en de dienstdoende ambtenaar noemde hem een garnaaltje, een kleine onbeduidende vis waarover niet eens een dossier werd opgemaakt.

Ook van een vreemdgaande moeder ligt niemand (buiten de betrokkenen wellicht) wakker. Toch hebben deze twee gebeurtenissen het leven van de hoofdpersoon getekend. Het verstikkende zwijgen van haar ouders lag als een zwaar gordijn op haar leven alsof het daglicht niet naar binnen mocht.

De reden van haar vaders’ zwijgen was niet zozeer zijn foutzijn op zich of zijn gevangenname na de bevrijding, nee, het was de vernedering die de landverraders tijdens een soortement van Vlaamse Bijltjesdag moesten doorstaan: zij werden in kooien in de Antwerpse Zoo tentoongesteld. Deze abjectie torste haar vader zijn levenslang zwijgend met zich mee.

Zwijgen is een oorlogsroman zonder effectbejag of valse sentimenten. Het verhaal wordt op een rustige integere manier verteld. Met enige afstand verhaalt Vander Veken haar familiegeschiedenis. Zij doet dat in een vreemdsoortige jij-vorm waarbij de jij-figuur duidelijk haar jongere ik is. Die afstand in combinatie met haar vaak zangerige dichterlijke schrijfstijl zorgt voor bevreemding. De lezer kan niet altijd in contact komen met het gevoel achter het verhaal dat zeer fragmentarisch wordt beschreven.

Zwijgen is evenwel meer dan een dagboek waarin een fout oorlogsverleden en een beklemmende jeugd worden verwerkt. Daarvoor is het te mooi geschreven. Maar om een leven van een lezer ingrijpend te veranderen of de lezers’ ziel te raken is het toch ietwat te gewoontjes.