Grote roman over de (on)zin van de oorlog

“We bedonderen elkaar hier toch allemaal”.

Helden zonder glorie is een lijvige roman over de Tweede Wereldoorlog. Maar het is uiteindelijk toch vooral een anti-oorlog roman. Het toont een oorlog waarin de zinloosheid zichtbaar is, en waarin het één en al haat en nijd is. Niet alleen jegens de vijand, dat zou nog te billijken zijn. De haat en nijd toont zich vooral ook in de eigen gelederen. Tussen officieren, onderofficieren en soldaten. Tussen soldaten onderling. Tussen officieren onderling. Tussen verschillende etniciteiten. Jegens de Joden (“Een jood, maar toch wel aardig”), al dan niet gelovend. En zelfs jegens het thuisfont, de vrouwen en grote afwezigen in dit verhaal. Ze worden door de soldaten afgeschilderd als hoeren, overspeligen en niet te vertrouwen.

Het boek draait om de soldaten van een peloton en de voor hun meest betrokken officieren. Bij elkaar zijn het zo’n vijftien hoofdpersonen. In stukjes die ‘Tijdmachine’ worden genoemd, krijgen we telkens een korte beschrijving van de achtergrond van één van de hoofdpersonen. Eigenlijk iets te kort om een goed beeld van een personage te hebben, maar desondanks wel een belangrijk stilistisch element van het boek. Verder zijn er hier en daar stukjes van het ‘Koor’, als in een Grieks drama. Die stukjes komen minder goed tot hun recht en komen wat gekunsteld over.

Grote delen van het boek beschrijven het lange wachten tijdens een oorlog; er is relatief weinig oorlogshandeling. Daar waar het wel om het handelen gaat, wordt het of kort en zakelijk gedaan, of uitvoerig maar dan vanuit de beleving van één of meerdere hoofdrolspelers. Meer op het psychologische vlak is er de strijd tussen generaal Cummings en luitenant Hearn. De twee voeren naast inhoudelijke gesprekken, waarin ze elkaar redelijk kunnen meten, uiteindelijk ook een strijd om macht, macht ten opzichte van de ander wel te verstaan. Als Hearn slagen dreigt te winnen van Cummings, gebruikt laatstgenoemde zijn hiërarchische macht en stuurt als een soort wraak Hearn zijn ondergang tegemoet. De onderlinge strijd van Hearn en Cummings behoort tot de beste delen van het boek.

Alles bij elkaar is het geen vrolijk stemmend verhaal. De hoofdpersonen zijn inderdaad “Helden zonder glorie’, of eigenlijk meer antihelden, vooral gedreven door afgunst en egoïsme. Geen fraaie voorbeelden van de menselijke soort, maar wel invoelbaar en werkelijk. Maar ruim 700 bladzijden lang is wel zwaar. Naar het einde van het boek is de beschrijving van een - kansloze - verkenningsexpeditie erg mooi. Daarin wordt knap beschreven hoe de soldaten van het peloton onderlinge spanningen opbouwen en weer kanaliseren, en hoe zware fysieke inspanningen hun tol eisen op de menselijke psyche en de menselijke verhoudingen. Dat het uiteindelijk een nutteloze missie blijkt te zijn geweest onderstreept nog eens de zinloosheid van de oorlog.

Het boek is tot slot ook kritisch naar de hoge officieren, die de oorlog en daarmee het lijden van de soldaten zeer nadrukkelijk aansturen maar zelf buiten schot blijven. En daarnaast ook de oorlogsmachinerie in stand houden, zo wordt in het laatste hoofdstuk nog eens aangeduid. Daarmee eindigt de roman cynisch, maar indrukwekkend.

Helden zonder glorie is in zijn genre een echte klassieker, die een nieuwe Nederlands vertaling verdient.