Joop ter Heul in Alabama

Spoilers niet uitgesloten!

Jean Louise, nickname Scout, Finch gaat rond 1950 met de trein naar huis, en dat is Maycomb, Alabama. Scout is halverwege de twintig, woont en werkt in New York - ik heb gemist wat voor een werk ze doet -. Ze gaat thuis vakantie vieren, wat tijd met haar oude en zieke vader doorbrengen, recent verlies verwerken. Maar vooral gaat ze besluiten of ze met haar jeugdvriend Henry, 'Hank', Clinton (vast geen familie van) zal gaan trouwen. Of ze dus terug naar huis zal gaan en een gezin stichten, zoals van haar verwacht wordt.

Het is niet voor niets dat ik direct aan Joop ter Heul van schrijfster Cissy van Marxveldt - de meeste Joop ter Heul-verhalen schreef zij in de jaren 1920 - moest denken toen ik in deze roman aan het lezen was. De gelijkenis is frappant: een vlotte, knappe, slimme, vrijgevochten jonge vrouw met een sterke eigen wil, tamelijk extrovert, met een groot rechtvaardigheidsgevoel en met jeugdige, tamelijk vooruitstrevende idealen komt op een gegeven moment voor de keuze of ze zich zal aanpassen aan de eisen die haar ouders en de samenleving van haar verwachten. Ze is een robbedoes, die getemd moet worden door de liefde, of eigenlijk natuurlijk door de juiste man.

Deze roman is mengeling van deze persoonlijke queeste van Scout en een journalistiek verslag van het verschil tussen de opvattingen en moraal in het Zuiden en het Noorden van de Verenigde Staten. Het verschil in moraal en ethiek krijgt vorm in de figuren van Scout enerzijds en de rest van haar familie en kennissen in Maycomb, anderzijds.

Het middenstuk van de roman is eigenlijk het meest leesbaar en het meest persoonlijk. Het gaat over Scout; we leren haar kennen in heden en vooral ook verleden. Het zijn aandoenlijke anekdotes. Het einde krijgt een heel andere sfeer, wanneer Scout een enorme ruzie krijgt met haar vader, Atticus Finch over de positie van de zwarte inwoners, hier nog heerlijk politiek incorrect aangeduid als negers. Scout is meer gevormd door de opvattingen in het Noorden en vindt het rechtvaardig wanneer de zwarte-burgerrechtenbeweging erkend wordt, al is ze tegen een grondwetherziening. Haar vader, die zij altijd voor wijs en rechtvaardig had gehouden, maar die zij onverwacht aantreft op een Ku Klux Klan-achtige vergadering, neemt een tegenovergestelde positie in. Hun ruzie lijkt onverbiddelijk uit te lopen op een breuk tussen vader en dochter. Deze ruzie met historische en morele argumenten pro en contra heeft veel meer van een journalistiek en politiek verslag dan van een roman.
Ook heeft Scout besloten niet met Hank te trouwen, omdat ze niet verliefd op hem is.
Het einde heeft iets te veel de vorm van een duiveltje-uit-een-doosje. Wist Harper Lee er geen goede vorm aan te geven?

In het verloop van het verhaal komt een tal van thema's aan de orde: sociale en raciale ongelijkheid. Hank is niet van de klasse van Scout; Hank heeft zichzelf opgewerkt en dat is bewonderenswaardig, maar de familie Finch behoort tot de hoogste klasse, die teruggaat op de oorspronkelijke Angelsaksische bevolking. Dus eigenlijk weet je van te voren al, dat een huwelijk niet mogelijk is, al verzet Scout zich, net als haar evenknie Joop ter Heul, tegen deze ouderwetse opvatting.
Raciale ongelijkheid: er gist van alles in de Amerikaanse samenleving en vooral in het Zuiden. Scout is opgevoed door een zwarte vrouw, die bij hen thuis het werk deed, toen haar moeder op jonge leeftijd overleed. Scout merkt ineens dat deze zwarte mensen, die zij haar hele leven al kent en met wie zij op vriendschappelijke voet stond, zich anders gedragen tegenover haar. De zwarten hebben een achterdocht ontwikkeld voor haar en de anderen blanken.
Scout is een vrijgevochten type, toch wel een feministe avant la lettre. Ze vraagt zich af wat het huwelijk met vrouwen doet; of vrouwen hun eigen identiteit opgeven en die van hun man aannemen (in Amerika krijgen/kregen vrouwen ook de voornaam van hun man, bedenk ik nu; Scout zou dan mevrouw Henry Collins worden).
Er wordt uitgebreid stilgestaan bij het verschil tussen het Noorden en het Zuiden van Amerika; bij de geschiedenis van de familie Finch en bij Maycomb. Het verschil tussen Noord en Zuid met betrekking tot het rassenvraagstuk neemt in het Zuiden de vorm aan van segregatie; het zet de verhouding tussen zwart en blank op scherp.

De titel verwijst letterlijk naar het Oude Testament, Jesaja, vers 6; 'Ik heb een wachter nodig die me rondleidt en me elk uur precies op het hele uur zegt wat hij ziet. Ik heb een wachter nodig die me vertelt: dit is wat iemand zegt, maar dit is wat hij bedoelt…' (p. 179) verzucht Scout naar de preek van dominee Stone op zondag.

Dit boek was de blauwdruk voor Harper Lees Spaar de spotvogel (To Kill a Mockingbird). De uitgever vond het oorspronkelijke manuscript te anekdotisch. Daarna heeft Harper Lee een prequel geschreven, waarvan ook een heel beroemde film is gemaakt. Het gaat over de familie Finch, maar dan 20 jaar eerder.

Ik zelf heb niet zo'n moeite met dat 'anekdotische', misschien zijn de opvattingen daarover veranderd. Ik heb meer moeite met het boek omdat er geen samengaan is tussen de fictionele stukken, bijvoorbeeld over Scouts jeugd, en de feitelijke uiteenzetting over het rassenvraagstuk in het laatste stuk, ook al wordt dat verwoord door Scout en haar vader. Het einde krijgt een zwaar prekerige connotatie.

Wel heb ik veel geleerd over die tijd, over Alabama, over de zwarte-burgerrechtenbeweging, de sociale verhoudingen, en dat is heel interessant. Mijn bezwaar geldt dat de vorm van het boek geen eenheid is en uiteenvalt in een deel fictie en een deel feiten. Vandaar de drie-sterren-waardering.