Een komische familietragedie

“Is dit een komedie of een tragedie?”, schrijft Anton Swart - één van de belangrijkste personages in De Belofte - in de kantlijn van zijn onvoltooide manuscript. Dit fictieve manuscript van Anton vertoont behoorlijke gelijkenissen met De Belofte zelf. Ook hierbij vraag je je als lezer continu af of je nu een diep tragisch of een komisch boek aan het lezen bent. En het antwoord is misschien wel: beide.

In de kern is De belofte een roman over familierelaties. Uiteraard hebben we het hier niet over een gelukkige familie, want - zoals Tolstoi al zei - daar valt geen boek over te schrijven. De ongelukkige familie die centraal staat is de Zuid-Afrikaanse familie Swart, die (grappig detail) wit is. Moeder Rachel, tegen de zin van haar Joodse familie getrouwd met de Afrikaner Manie, is op de eerste pagina van het boek al gestorven. Manie is een charmeur en een losbol, maar heeft recent de Here gevonden in de vorm van predikant Alwynn Simmers, die duidelijk op Manie’s geld uit is. En dan zijn er drie kinderen: Anton, Astrid en Amor.

Als lezer val je het familieverhaal binnen op de sterfdag van Rachel, ergens in de jaren ‘80, de tijd van de Apartheid. De familie moet bij elkaar gesprokkeld worden voor de begrafenis. Ze komen samen in het familiehuis, op een flink stuk grond even buiten Pretoria. Dat samenkomen is letterlijk, maar zeker niet figuurlijk, want iedereen is vooral met zichzelf bezig. De meningen - bijvoorbeeld over de begrafenis - verschillen flink en de onderlinge liefde is ver te zoeken.

Het boek volgt deze familie Swart met sprongen door de tijd, waarbij steeds een begrafenis centraal staat en aanleiding is voor een familie-samenkomst. Op de achtergrond zie je de Zuid-Afrikaanse samenleving veranderen, en volg je hoe de leden van de familie (en een hele reeks aan bijfiguren) zich daarin staande weten te houden, of niet. Ze hebben hun momenten, maar écht liefdevol wordt het nooit. In die zin staan ze misschien wel symbool voor de verschillende bevolkingsgroepen van Zuid-Afrika: ze delen de grond, maar met moeite.

Rode draad door al die jaren heen is een belofte die vader Manie heeft gedaan aan zijn vrouw Rachel, op haar sterfbed, namelijk dat de (zwarte) huishoudster Salomé het huisje waarin zij woont in eigendom zal krijgen. Amor, de jongste dochter van het gezin, is getuige van deze belofte. Telkens weer herinnert zij haar familie aan de belofte, maar telkens weer zijn er redenen om deze niet in te lossen. Tot het uiteindelijk aan haar is, als laatst overgebleven familielid. Maar heeft het dan nog wel zin?

Het boek loopt bijna over van de tragedie: de slechte verstandhoudingen binnen de familie, de tragische dood van verschillende hoofdpersonen, de eenzaamheid, het onbegrip en de problemen in de Zuid-Afrikaanse samenleving, zoals corruptie, armoede en geweld. Toch is De Belofte ook een bijna hilarisch boek om te lezen, en dat heeft alles te maken met de vertelstem. De schrijver van het boek zoemt als het ware met een telelens in op de verschillende personages en maakt je getuige van hun diepste gedachten en gevoelens. Daarop levert hij dan weer zijdelings snedig commentaar richting ons, de lezers. De perspectiefwisselingen gaan heel snel, soms verandert dat binnen 1 alinea, of zelfs binnen 1 zin. Het is die snedigheid die je verder doet lezen, en je zelfs een beetje doet houden van de in het algemeen best onaangename karakters.