Scheppingsdrift gemuilkorfd door de macht

Scheppingsdrift gemuilkorfd door de macht. Deze regel van Shakespeare was een even toepasselijke titel geweest voor deze impressionistische autobiografie van de componist Sjostakovitsj als ‘Tumult van de Tijd’. Shakespeare was en is populair in Rusland vanwege zijn stukken over macht, menselijke relaties en het menselijk tekort.
Met (onderdrukkende) macht heeft Sjostakovitsj in zijn leven het nodige mee te kampen gehad. Het belangrijkste thema in dit boek is: Hoe gedraag je je in een dictatuur? Vlucht je naar het buitenland? Verzet je je? Of probeer je jouw leven voort te zetten en een beetje om verraders en vertegenwoordigers van de macht heen te lopen? Sjostakovitsj koos voor het laatste en is daar steeds om bekritiseerd. Russen die wel naar het buitenland vertrokken, verweten hem zijn gebrek aan verzet tegen Stalin en zijn opvolgers.
Barnes sluit bij de indeling van het boek aan bij deze dilemma’s. In het eerste deel staat Sjostakovitsj bij zijn deur te wachten tot hij wordt opgehaald door de handlangers van Stalin. Ondanks zijn voorzichtige houding heeft hij toch een grens overtreden. Al wachtend kijkt hij terug op zijn muziek, zijn leven tot dan toe en het verschijnsel macht en socialisme. Niemand was in de jaren dertig veilig voor Stalins terreur, grote aantallen mensen werden terechtgesteld of in werkkampen gezet. De hoofdpersoon verzucht dan ook: (…) ‘Waar gehakt wordt vallen spaanders, zo mochten de bouwers van het socialisme graag zeggen. Maar wat nu als je, nadat je de bijl had neergelegd, je hele houtvoorraad tot spaanders bleek te hebben gereduceerd?(…)’
Het tweede deel gaat over een bezoek van de componist aan Amerika. Sjostakovitsj wordt dan geconfronteerd met de kritiek dat hij niet gevlucht is en ogenschijnlijk het Sovjetregime steunt en zich bijvoorbeeld niet verzet tegen de ban van de westerse muziek. Tegelijkertijd laat de schrijver de componist met afgrijzen kijken naar westerlingen die naar Rusland komen en ‘de bewoners voorhielden dat zij in een paradijs leefden’. Zelf schrok ik van het stuk over Bernard Shaw, die ik altijd als een verstandige man heb beschouwd. Hij zou bij een bezoek aan de Sovjetunie hebben gezegd dat hij niet bang werd van het woord dictator. ‘En dus had de goedgelovige idioot gezellig met Stalin gekeuveld en niets gezien. Maar ja, waarom zou hij bang zijn voor een dictator? Ze hadden er in Engeland sinds de dagen van Cromwell niet meer een gehad.’
In het derde deel, Sjostakovitsj is al op leeftijd, zit hij in de auto en kijkt terug op de laatste jaren van zijn leven. Het gevaar om opgepakt te worden was er niet meer. Alleen stond er regelmatig een boodschapper langs met een artikel waar hij zijn handtekening onder moest zetten, alsof hij het heeft geschreven. En aan het einde komt dan de dood, waarvan hij hoopt dat deze zijn werk zou bevrijden van zijn leven – met al die ‘foute’ keuzes - en dat het werk op zichzelf kon staan. (..)Omdat de muziek, uiteindelijk van de muziek was.(..)
De compassie waarmee Barnes schrijft over de worstelingen van de componist met zijn houding binnen de Russische dictatuur, is ontroerend. Je krijgt een inzicht hoe moeilijk bepaalde keuzes liggen en er staan prachtige bespiegelingen over macht en onmacht in en daardoor is het een van de mooiste boeken uit Barnes' oeuvre.