Een vreselijk, gruwelijk verhaal, vreselijk, gruwelijk mooi verteld.

Nadenkend over de invulling van de maart-challenge (lees een prijswinnend boek), werd ik door een Hebban-artikel over het thema Rood geïnspireerd om Bezonken rood te lezen. Deze autobiografische oorlogsroman van Jeroen Brouwers is in 1995 in Parijs bekroond met de prestigieuze Prix Femina étranger. Bovendien heeft Brouwers de oeuvreprijs Prijs der Nederlandse letteren gewonnen (en afgewezen) en nam hij in 1993 de Constantijn Huygens-prijs in ontvangst voor zijn gehele oeuvre.

Toen ik over het thema Rood las, voerden mijn gedachten mij terug naar het schoolplein op een zonnige lentedag zo’n 20 jaar geleden. Een van mijn vriendinnen hing tegen een muurtje maar toch leek in gedachten elders te zijn. Haar ogen keken oneindig ver weg terwijl zij vertelde dat zij Bezonken rood het meest aangrijpende boek vond dat ze ooit had gelezen. Ik begreep haar blik niet goed toen ze me vroeg te beloven dit boek te gaan lezen. Toen niet, nu wel.

Jeroen Brouwers is in 1940, bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, geboren in het huidige Jakarta, Batavia. In 1942 begon de Japanse invasie, werd zijn vader overgebracht naar een krijgsgevangenkamp in Japan en werden Jeroen, zijn moeder, zusje en oma opgesloten in het jappenkamp Tjideng. Brouwers heeft zijn ervaringen in 1981 beschreven in de roman Bezonken rood, dat in 1988 vertaald is in het Engels.

Het verhaal zoals Brouwers het heeft beschreven is niet onomstreden. Vlak na het verschijnen van het boek brak er een strijd uit over het waarheidsgehalte van de beschreven gebeurtenissen. Met name Rudy Kousbroek meende dat Brouwers de gebeurtenissen sterk had overdreven en Bezonken rood zelfs leugens zou bevatten.

Een lang verhaal kort

Brouwers verneemt dat zijn moeder is gestorven, maar voelt niks. Ook besluit hij niet haar begrafenis te bezoeken. Zij is voor hem immers al vele jaren eerder gestorven.

Tijdens de Japanse bezetting van Indonesie werd Jeroen, samen met zijn moeder, zusje en oma opgepakt en opgesloten in Tjideng, een jappenkamp. Hij vertelt over de gruwelijke taferelen, de verschrikkingen die hij en zijn familie moesten doorstaan in de zengende tropische hitte die heerste in dit concentratiekamp. Over het vele bezonken rode bloed de rode delen van de Japanse vlag.
Hij vertelt over het leven daar, over de ruimte waarin ze moesten leven, over hoe ze stierven, over de honger en de mishandelingen. Over hoe ze urenlang werden gedwongen onder de volle zon kikkers te imiteren, over hoe zijn oma stierf door deze mishandelingen en over hoe zijn moeder in elkaar werd geslagen (al is deze term een eufemisme in dit geval) terwijl hij niks mocht doen om haar te helpen.
Brouwers vertelt dat zijn moeder voor hem sterft op het moment dat ze in elkaar wordt geslagen en hij niks mocht doen. Alleen toekijken. Het lachen is hem sindsdien vergaan, dat kan hij niet meer.

‘Wij zullen elkaar niet in de steek laten, hè mama? Hè? hè, mama?
Dit denk ik, terwijl ik nog altijd sta waar mijn moeder heeft gezegd dat ik moest blijven staan, al wil ik best met gespreide armen naar haar toe vliegen, bommen werpend, broembroem, tèts,! tèts!, het glas van mijn cockpit bespattend met bloed, mijn moeders eigen Daantje op wie zij trots kan zijn, zijn hoed dient hem tot aureool: heilig, driewerf heilig is hij Daantje de schrijver, Daantje die niet meer lachen kan.’ (ib.: 119).

Als ik in deze recensie inga op deze gruwelheden, doe ik voor mijn gevoel geen eer aan de prachtige, gruwelijke, poëtische roman en het verhaal zoals Brouwers dat zelf heeft ervaren.

Personal touch

Brouwers heeft dit boek prachtig geschreven. Het verhaal is aan elkaar gevlochten door motieven en symboliek die telkens weer terugkeren. Zinnen zijn poëtisch en hij maakt veel gebruik van binnenrijm. Een aantal motieven zijn rood (van het bloed en de japanse vlag), moeder (zijn moeder, maria), het geloof (getuige de vele gebeden en zijn onvermogen om te bidden) en dood (zelfmoord, overlijden van oma, een vriendinnetje en de angst dat zijn zusje en vader dood zijn). Bovendien heeft de telkens terugkerende symboliek een mooi effect op het verhaal, het wordt hierdoor een ‘schoonheid’.

Het gebeurt mij niet vaak dat een boek moet ‘bezinken’. Het verhaal heeft mij diep geraakt en verward. De gebeurtenissen in het jappenkamp waren vreselijk. Al zou de helft waar zijn, wens je het je ergste vijand niet toe. De schrijfwijze is daarentegen prachtig. Een vreselijk, gruwelijk verhaal, vreselijk, gruwelijk mooi verteld.

https://lekkerlezen.jimdofree.com/bezonkenrood/