Een uit de kluiten gewassen jeugdroman

Misschien juist door de eenvoud van schrijven over een zeer zwarte periode uit onze geschiedenis, laat de Ierse schrijver John Boyne met zijn roman De jongen in de gestreepte pyjama een diepe indruk achter. Dit boek, eigenlijk bedoeld als jeugdroman voor de leeftijdsgroep vanaf 13 jaar, kreeg al snel de erkenning als roman voor lezers van ver voorbij die jonge leeftijd. Het boek werd geroemd als dé literaire sensatie van 2006 en kreeg haast een cultstatus. Het won belangrijke prijzen in diverse landen en ook de filmrechten werden aangekocht, wat in 2008 resulteerde in een wat tegenvallende verfilming van Mark Herman. Maar het boek is wat mij betreft een pareltje in het genre 'Tweede Wereldoorlog'.

Het verhaal begint in Berlijn in 1943, als de Tweede Wereldoorlog in volle gang is. Bruno is 9 jaar als zijn vader na een gesprek met ‘de Furie’ promotie krijgt. De verhuizing van het gezin naar een verre plek brengt Bruno in opperste verwarring. Het nieuwe huis bevalt hem niet: niemand om mee te spelen, geen stad, geen winkels, helemaal niets. Het nieuwe huis staat naast een hoog en lang hek. Achter dit hek ziet Bruno vanuit zijn slaapkamer in de verte vreemde mensen ‘die er niet aardig uitzien en niet leuk zijn om mee te spelen’ en gekleed zijn in gestreepte pyjama’s. Toch besluit Bruno, omdat hij ontdekkingsreiziger wil worden, op onderzoek te gaan. Op een van zijn lange wandeltochten ontmoet hij het jongetje Shmuel, net zo oud als Bruno, dat achter het hek leeft en wiens omstandigheden heel anders zijn dan die van Bruno. De jongens sluiten een heel bijzondere vriendschap.

De schrijver schetst knap hoe onmogelijk het voor Bruno is verder te kijken dan zijn eigen, kinderlijke belangen. Van het grote kwaad in de wereld heeft Bruno geen enkel besef. Het is ontroerend om te lezen hoe de wrede werkelijkheid Bruno en zelfs Schmuel grotendeels ontgaat. Vooral Bruno, standvastig maar ook naïef en onbezorgd, blijft vertrouwen en geloven in de goedheid van de mens en van zijn vader in het bijzonder. Hoewel wij alles alleen maar ‘zien, horen en meemaken’ vanuit Bruno’s eigen kinderlijke gedachtegang, is het verhaal bijzonder aangrijpend omdat wij als volwassen lezer de gruwelen kennen achter de opmerkingen, de gemaakte woordspelingen en de flarden van gevoerde gesprekken. Het einde grijpt je naar de keel en is om heel stil van te worden. Het boek spookte toen ik het jaren geleden las nog lang na door mijn hoofd. Ik pakte het regelmatig op om nog wat fragmenten na te lezen.

Boyne vertelt het verhaal vanuit de ogen van een jong kind, wat nog niet zo gemakkelijk is. Daarbij schreef hij De jongen in de gestreepte pyjama − zoals gezegd − voor jeugdige lezers. Dit verklaart waarom het verhaal soms onwaarschijnlijk aandoet en ook waarom Boyne van de dagelijkse werkelijkheid in en rondom Auschwitz afwijkt (er verbleven immers geen kinderen in Auschwitz, zij gingen direct de gaskamers in). Desondanks beroerde en schokte het boek ook veel volwassenen. Het wereldwijde succes was een feit en blijft maar doorgaan: inmiddels zijn meer dan zes miljoen exemplaren verkocht. Boyne heeft dit waarschijnlijk nooit kunnen bevroeden toen hij het concept voor De jongen in de gestreepte pyjama in slechts tweeënhalve dag schreef.