Lezersrecensie
Schrijnend onderduikverhaal, Hollandse nuchterheid
De Duits-Nederlandse, Joodse auteur en arts Hans Keilson werd in 2010 op 100-jarige leeftijd ineens wereldberoemd door positieve kritieken van een gerenommeerde Anne Frank-biografe uit New York. Onbekend met het feit dat Keilson nog leefde, beoordeelde zij zijn boeken Komedie in mineur (1947) en In de ban van de tegenstander (1959) als ware meesterwerken. Zij noemde Keilson een genie en een van ’s werelds beste auteurs. Zijn teruggewonnen erkenning was niet meer te stuiten. Grote mediabelangstelling en literaire lezingen vielen Keilson ten deel. In maart 2011 debuteerde de nog krasse auteur op het traditionele Boekenbal in Amsterdam. Enkele maanden daarna overleed hij op 101-jarige leeftijd.
Op een bepaald moment in de Tweede Wereldoorlog wordt ergens in Nederland aan Wim en Marie gevraagd of ze een onderduiker in huis willen nemen. Het jonge, pasgetrouwde stel hoeft niet lang na te denken, stemt toe en bespreekt met elkaar de praktische zaken. Ze beschouwen het wat onwennig als hun vaderlandse plicht en zijn trots en dankbaar dat ze iets kunnen doen. De emotionele gevolgen en de impact van hun beslissing lijken ze nog niet goed te beseffen. De Joodse Nico krijgt de bovenkamer. In een van de wanden is − vernuftig weggewerkt − een toegang naar een extra schuilplaats, waar Nico zich in nood kan verbergen. Ze maken goede afspraken die soms in paniek worden aangepast. Er is echter geen scenario voorhanden als Nico na een kort ziekbed overlijdt. Paniek alom, want wat doe je met een dode, Joodse onderduiker? Waar laat je zijn lijk? Het bizarre gesjouw en gestuntel met de dode Nico is haast komisch, ware het niet dat de waarheid zo triest is. De titel Komedie in mineur had niet treffender kunnen zijn.
Schrijnende onderduikverhalen kennen we allemaal, maar toch kunnen we ons er niets bij voorstellen. Want hoe voelt het om te leven in een verduisterde kamer en stiekem door een kier naar buiten te gluren? Eén keer per dag stilletjes naar beneden voor de avondmaaltijd, schaakspelen in je eentje, muisstil zijn bij bezoek, de opwinding als de krant door de brievenbus valt, het driewekelijkse bezoekje van een betrouwbare kapper. Maar zijn tomeloze angst en het schuldgevoel naar Wim en Marie zijn voor Nico het moeilijkst. De totale afhankelijkheid maakt hem kapot. “Zelfs aan gegeven hulp wen je en maakt het daardoor eigenlijk tot niets”. Dankbaarheid versus haatgevoelens voor zijn beschermers brengen Nico in een ondraaglijke spagaat.
Wie ben ik om over dit boek en deze geweldige auteur een oordeel te geven? In alle bescheidenheid kan ik wel zeggen dat Komedie in mineur met de indrukwekkend ongecompliceerde verhaalstijl een aangrijpend juweeltje is. Geen tranentrekker, want vanuit wisselend perspectief vertelt Keilson het verhaal met een Hollandse nuchterheid, prachtig en rechttoe rechtaan. Zo gebeurde het en niet anders. Het verhaal is ongetwijfeld op persoonlijke ervaringen gebaseerd, want Keilson zat zelf in het verzet en moest langdurig onderduiken. De nazi’s maakten het hem onmogelijk als arts te praktiseren. Desondanks wilde hij het begrijpen. “Voor de haat geldt hetzelfde als voor de liefde”, zei hij. “Het gaat om een intieme relatie tussen mensen die van elkaar afhankelijk zijn. Dat wordt onderschat.”
Keilson heeft altijd met een vastberaden zachtmoedigheid geweigerd om te haten, wilde niet in de val lopen van het verzuren. Toch is er iets wat hem altijd verteerde. In 1939 haalde hij zijn ouders over om naar Nederland te komen, maar hij heeft ze toch niet kunnen redden: ze werden in Auschwitz vermoord. In een in 2011 afgenomen interview antwoordt hij bevestigend op de vraag of hij getraumatiseerd is: “Ja, ik ben getraumatiseerd. De dood van mijn ouders heb ik nog niet overwonnen. Verschrikkelijk. En mijn zus die me zei dat zij hen, als ze in Nederland was geweest, wel zou hebben gered. Heeft zij dan niet gezien hoe ik daaronder lijd? Echt leed, iedere dag nog, hoe heeft zij dat niet kunnen zien? Ja, in dat opzicht ben ik getraumatiseerd. En ik heb het haar nooit vergeven.”
De auteur Keilson was eigenlijk vooral psychiater, of ‘zenuwarts’ zoals hij liever werd genoemd en wat ook op een houten bordje in zijn tuin stond vermeld, aangevuld met de tekst “Spreekuur donderdag 13-14, volgens afspraak”. Tot op 96-jarige leeftijd behandelde hij door de oorlog getraumatiseerde kinderen. Voor wie geïnteresseerd is, lees het laatste interview met deze bijzondere man, tevens een briljant auteur, die tot mijn verbazing slechts luttele kilometers bij mij vandaan bleek te hebben gewoond.
https://www.groene.nl/artikel/de-wereld-is-niet-te-redden-in-ieder-geval-niet-door-mij
( juli 2011)
Op een bepaald moment in de Tweede Wereldoorlog wordt ergens in Nederland aan Wim en Marie gevraagd of ze een onderduiker in huis willen nemen. Het jonge, pasgetrouwde stel hoeft niet lang na te denken, stemt toe en bespreekt met elkaar de praktische zaken. Ze beschouwen het wat onwennig als hun vaderlandse plicht en zijn trots en dankbaar dat ze iets kunnen doen. De emotionele gevolgen en de impact van hun beslissing lijken ze nog niet goed te beseffen. De Joodse Nico krijgt de bovenkamer. In een van de wanden is − vernuftig weggewerkt − een toegang naar een extra schuilplaats, waar Nico zich in nood kan verbergen. Ze maken goede afspraken die soms in paniek worden aangepast. Er is echter geen scenario voorhanden als Nico na een kort ziekbed overlijdt. Paniek alom, want wat doe je met een dode, Joodse onderduiker? Waar laat je zijn lijk? Het bizarre gesjouw en gestuntel met de dode Nico is haast komisch, ware het niet dat de waarheid zo triest is. De titel Komedie in mineur had niet treffender kunnen zijn.
Schrijnende onderduikverhalen kennen we allemaal, maar toch kunnen we ons er niets bij voorstellen. Want hoe voelt het om te leven in een verduisterde kamer en stiekem door een kier naar buiten te gluren? Eén keer per dag stilletjes naar beneden voor de avondmaaltijd, schaakspelen in je eentje, muisstil zijn bij bezoek, de opwinding als de krant door de brievenbus valt, het driewekelijkse bezoekje van een betrouwbare kapper. Maar zijn tomeloze angst en het schuldgevoel naar Wim en Marie zijn voor Nico het moeilijkst. De totale afhankelijkheid maakt hem kapot. “Zelfs aan gegeven hulp wen je en maakt het daardoor eigenlijk tot niets”. Dankbaarheid versus haatgevoelens voor zijn beschermers brengen Nico in een ondraaglijke spagaat.
Wie ben ik om over dit boek en deze geweldige auteur een oordeel te geven? In alle bescheidenheid kan ik wel zeggen dat Komedie in mineur met de indrukwekkend ongecompliceerde verhaalstijl een aangrijpend juweeltje is. Geen tranentrekker, want vanuit wisselend perspectief vertelt Keilson het verhaal met een Hollandse nuchterheid, prachtig en rechttoe rechtaan. Zo gebeurde het en niet anders. Het verhaal is ongetwijfeld op persoonlijke ervaringen gebaseerd, want Keilson zat zelf in het verzet en moest langdurig onderduiken. De nazi’s maakten het hem onmogelijk als arts te praktiseren. Desondanks wilde hij het begrijpen. “Voor de haat geldt hetzelfde als voor de liefde”, zei hij. “Het gaat om een intieme relatie tussen mensen die van elkaar afhankelijk zijn. Dat wordt onderschat.”
Keilson heeft altijd met een vastberaden zachtmoedigheid geweigerd om te haten, wilde niet in de val lopen van het verzuren. Toch is er iets wat hem altijd verteerde. In 1939 haalde hij zijn ouders over om naar Nederland te komen, maar hij heeft ze toch niet kunnen redden: ze werden in Auschwitz vermoord. In een in 2011 afgenomen interview antwoordt hij bevestigend op de vraag of hij getraumatiseerd is: “Ja, ik ben getraumatiseerd. De dood van mijn ouders heb ik nog niet overwonnen. Verschrikkelijk. En mijn zus die me zei dat zij hen, als ze in Nederland was geweest, wel zou hebben gered. Heeft zij dan niet gezien hoe ik daaronder lijd? Echt leed, iedere dag nog, hoe heeft zij dat niet kunnen zien? Ja, in dat opzicht ben ik getraumatiseerd. En ik heb het haar nooit vergeven.”
De auteur Keilson was eigenlijk vooral psychiater, of ‘zenuwarts’ zoals hij liever werd genoemd en wat ook op een houten bordje in zijn tuin stond vermeld, aangevuld met de tekst “Spreekuur donderdag 13-14, volgens afspraak”. Tot op 96-jarige leeftijd behandelde hij door de oorlog getraumatiseerde kinderen. Voor wie geïnteresseerd is, lees het laatste interview met deze bijzondere man, tevens een briljant auteur, die tot mijn verbazing slechts luttele kilometers bij mij vandaan bleek te hebben gewoond.
https://www.groene.nl/artikel/de-wereld-is-niet-te-redden-in-ieder-geval-niet-door-mij
( juli 2011)
7
4
Reageer op deze recensie
Meer recensies van Anneke Gieling
Gesponsord
Deze thriller trekt je razendsnel mee in een complot met onbetrouwbare staatslieden met hun eigen agenda's, internationale conflicten en hoogoplopende bedreigingen voor de samenleving.
