De 21 meeste urgente vragen van onze tijd helder uitgelegd

Artificial intelligence (AI), kunstmatige intelligentie, infotech en biotech, mij zei het allemaal niet veel. Ik ga vanzelf wel merken als het mijn leven gaat veranderen maar waarschijnlijk zal het mijn tijd wel duren. Not my cup of tea, zo ongeveer was mijn redenering. Tot ik toevallig dit boek in handen kreeg. Ik had natuurlijk wel gehoord over zijn twee eerdere boeken Sapiens en Homo Deus, en een vriendin die Sapiens had gelezen was daar zeer lovend over, maar veel verder was ik nog niet gekomen.

Ik begon te lezen en was meteen geboeid en onder de indruk. Wat kan deze man ontwikkelingen goed in een groter verband zetten. Oké, ja inderdaad, als je het zo bekijkt… En: zo heb ik er nog nooit over nagedacht. Dat soort gedachten gingen er door mijn hoofd tijdens het lezen. En daarbij legt hij deze complexe materie stap voor stap uit met treffende voorbeelden. Ik was verkocht.

Dit boek is geen roman. Het valt onder de categorie ‘literaire non-fictie algemeen’, waar bijvoorbeeld ook Mijn verhaal van Michele Obama onder valt. Af en toe kreeg ik een déjà vu naar mijn Groningse studententijd: dikke boeken lezen en aantekeningen maken (22 pagina’s in dit geval) om het later terug te vinden en nog eens na te kunnen lezen. En dat is veel in dit boek. NRC schrijft dat Harari Harari een wetenschappelijk reductionisme met eigentijds individualistische zingeving combineert. Een hele mond vol, wel knap samengevat.

Harari beantwoordt in dit boek de 21 meest urgente vragen van onze tijd, lees ik op de achterkant. Ik ga hier niet al die lessen herhalen, hieronder een paar uitspraken die mij opvielen:
− Het liberalisme heeft geen duidelijke antwoorden op de grootste problemen die nu voor ons oprijzen: ontwrichting van het milieu en technologische ontwrichting. Vertrouwen op economische groei werkt niet meer. Het is aan ons om een actueler verhaal voor de wereld te creëren
− Maar we zitten nog in het nihilistische moment van ontgoocheling en woede. Mensen zoeken vaker hun heil bij een nationalistisch soort isolationisme. Dit is niet de oplossing voor alle nieuwe problemen die onze geglobaliseerde wereld met zich meebrengt. Geen enkele moderne economie kan overleven zonder wereldwijd handelsnetwerk. Daarnaast staat de mensheid voor drie gemeenschappelijke uitdagingen die alleen opgelost kunnen worden door middel van internationale samenwerking: een mogelijke kernoorlog, een wereldwijde milieuramp en de technologische ontwrichting. Het nationalisme denkt niet op zulke niveaus.
− Het liberale geloof in gevoelens van keuzevrijheid van het individu is niet heel oud. Duizenden jaren lang geloofden mensen dat alle gezag voortvloeide uit goddelijke wetten (gelegitimeerd door religieuze mythen), en dat we het woord van God dus moesten heiligen, en niet de menselijke vrijheid. Binnenkort zal er misschien nog een machtsverschuiving komen, maar dan van mensen naar algoritmen.

En zo had ik nog wel even door kunnen gaan. Want ook over terrorisme bijvoorbeeld doet hij interessante uitspraken of over nederigheid in les twaalf en over God in les 13.

Maar nu weer terug naar AI. In dit boek zijn mijn ogen een beetje open gegaan. Als je later groot bent, krijg je misschien geen baan door de technologische revolutie van machine learning, robotica, biotech (biologen die de mysteriën van onze hersenen en gevoelsleven ontcijferen) en infotech (snelle gegevensverwerking). Wetenschappers zijn er in geslaagd de mens te hacken en meer inzicht te krijgen in de manier waarop mensen beslissingen nemen. Onze keuzes vloeien niet voort uit een mysterieuze vrije wil, maar uit miljarden neuronen die in een fractie van een seconde allerlei kansberekeningen uitvoeren. Onze ‘menselijke intuïtie’ is gewoon een kwestie van patroonherkenning, schrijft Harari. Als AI eigenlijk alleen met neurale netwerken hoeft te concurreren in het berekenen van mogelijke uitkomsten en het herkennen van patronen dan klinkt dat niet onmogelijk. Emoties zijn geen ongrijpbaar mystiek fenomeen, maar de uitkomst van een biochemisch proces.

De fusie van infotech en biotech zal big-date-algoritmen opleveren en opent daarmee de deur voor doemscenario’s zoals digitale dictaturen waarbij algoritmes bijvoorbeeld in handen komen van dictators die killrobots in kunnen zetten tot een samenleving met een kleine rijke elite en een meerderheid van de mensen die overbodig wordt.

Wat Harari goed kan, is zijn soms in eerste instantie wat onbegrijpelijke uitspraken goed onderbouwen met heldere voorbeelden. Het meest sprekende voorbeeld gaat over AlphaZero van Google die zichzelf in vier (!) uur zo goed leerde schaken met behulp van de nieuwste machine-learningprincipes dat hij de beste schaakcomputer (die in 2017 won van een menselijke schaker) versloeg.

Bij de laatste vier lessen verslapte mijn aandacht: sciencefiction, onderwijs, zingeving (een lang hoofdstuk van bijna vijftig pagina’s) en meditatie. Toen wist ik het wel zo’n beetje en begon ik de hoofdstukken door te bladeren en mijn aantekeningen af te raffelen. Alsof hij zijn boodschap in de voorgaande zeventien onderwerpen had overgebracht maar de titel van zijn boek al vaststond en er dus nog vier bij moest verzinnen. Jammer, want mijn enthousiasme van het begin ebde zo tegen het einde langzaam weg.

‘In een wereld die overspoeld wordt met irrelevante informatie is helderheid macht,’ zo luidt de eerste zin van zijn boek. Als historicus kan hij proberen het een en ander te verhelderen, zodat de kansen wat eerlijker verdeeld worden, schrijft hij verder in zijn voorwoord. Ik vind dat hij in deze missie goed is geslaagd.