Liefde in oorlogstijd

Zoals de beschrijving al wel duidelijk maakt, is dit geen boek dat je eventjes uitleest. Het is een verhaal dat erom vraagt om langzaam gelezen te worden, met aandacht en concentratie. Iedere pagina staat vol informatie, vol gevoel en bespiegeling waardoor je echt de tijd moet nemen om het verhaal volledig tot je door te laten dringen. Ik geloof niet dat ik ooit een maand heb gedaan over het lezen van een boek met maar 460 pagina’s maar bij deze had ik dat wel. Na het lezen van zo’n twee à drie hoofdstukken iedere dag moest ik gewoon even stoppen om alles te laten bezinken. Niet in negatieve zin, allerminst. Bij sommige boeken kun je gewoon niet door de pagina’s heen jagen omdat dat het verhaal geen recht zou doen. Hoewel het boek ontegenzeggelijk spannend is, is het niet de spanning die mij geboeid hield. Nee, het was het hoofdpersonage en zijn keuzes die mij vasthielden en ervoor zorgden dat ik niet sneller kon en wilde lezen.

Marco is een zeer gelaagde hoofdpersoon. Een moeilijk hoofdpersoon ook. Moeilijk om van te houden, moeilijk om te haten. Waarom? Omdat hij zo menselijk is. Hij is arrogant, hooghartig, strijd voor iets dat verfoeilijk is en waarvan hij diep van binnen weet dat het slecht is, maar toch houdt hij zich vast aan zijn principes en de idealen die eens veel voor hem betekenden maar steeds meer van hem af zijn gaan staan. Maar hij is ook zorgzaam, liefdevol en soms zachtaardig. Misschien zou je hem als lezer moeten haten om zijn keuze voor de SS, om te strijden voor Hitlers afschuwelijke denkbeelden, maar toch kun je het niet. Johan van den Ende zet zijn hoofdpersoon, zijn anti-held, zo goed neer dat je gewoon verder moet blijven lezen ondanks de fouten die Marco maakt. Het zou makkelijk zijn geweest om als schrijver een hoofdpersoon neer te zetten die slecht begint en goed eindigt, maar Van den Ende neemt deze makkelijke weg niet. Hij laat Marco bungelen tussen goed en slecht in en juist daardoor wordt het hoofdpersonage levensecht. Als we terugkijken op de Tweede Wereldoorlog zijn we hard en onverbiddelijk in ons oordeel over de Duitsers, over hun acties, maar verliezen we soms de nuance uit het oog. Want: ook de Duitsers waren mensen. Ook binnen de rangen van de SS zullen er mensen rondgelopen hebben die hun eigen acties misschien wel veroordeelden of verafschuwden of gedwongen waren dingen te doen die ze niet wilden om hun eigen leven en dat van hun geliefden niet in gevaar te brengen. En dat is wat Van den Ende ons toont in dit verhaal, de feilbare, menselijke kant van de vijand. De twijfels over tegenover de trouw aan het nazisme en Hitler, de persoonlijke keuzes en worstelingen tegenover de orders van hogerhand. Praat dit goed wat er is gebeurd? Allerminst, maar het brengt wel een stuk realiteit terug in onze denkbeelden want slecht en goed kunnen in het dagelijks leven en zeker in oorlogstijd bijna onmerkbaar door elkaar lopen totdat zij een verwrongen massa wordt die niet meer uit te pluizen valt. Niet iedere nazi was tenslotte een Hitler of een Mengele. Ik kan alleen maar mijn bewondering voor en mijn complimenten aan de auteur geven die zo’n hoofdpersoon op zo’n voortreffelijke wijze weet neer te zetten.

“Het is de haat die achter de façade van het hakenkruis leeft, die mensen doet geloven dat er veel te winnen is in moord. Ik ken alle gezichten van die moord, de gruwelijke lelijkheid en kilte die hij brengt. Het zijn die beelden die mijn nachten domineren, mij laten baden in het zweet van verantwoordelijkheid.”

Ester is net zo’n complex personage. Ze lijkt te balanceren tussen adolescentie en volwassenheid in haar gedrag. Ze is fel, weigert haar mond te houden als ze het ergens niet mee eens is, verdedigt wat en wie ze is ten alle koste, maar toch houdt ze vast aan haar verliefdheid voor Marco. Op sommige momenten snapte ik die liefde niet, wilde ik haar door elkaar schudden en zeggen dat niets kan excuseren wat Marco allemaal doet en op andere momenten begreep ik waarom ze om hem geeft. Ik vond het prachtig hoe Van den Ende Ester neerzette als sterke vrouw.

“Als je het antwoord op deze vragen weet, vraag mij dan ten dans, in de nacht. Kijk door mijn vermomming heen en zie wie ik ben. Ik zal je dans niet weigeren en als we verdrinken, hebben we de liefde gekend.”

Wat betreft de liefde tussen Marco en Ester ben ik nog wat ambivalent. Op zich wordt deze goed neergezet, maar soms miste ik toch wat verdieping in de groei van gevoelens. Uit de dagboekfragmenten haal je als lezer wel een deel van het ontstaan van deze onmogelijke liefde maar hoe het kan dat Ester na wat ze allemaal heeft meegemaakt nog steeds van Marco houdt, vond ik minder duidelijk. Misschien had het geholpen als er ook een aantal hoofdstukken vanuit Ester waren geschreven waarin haar worsteling nog duidelijker naar voren kwam en waaruit je als lezer had kunnen opmaken waarom ze Marco niet harder veroordeelt. Vooral na wat er met Ester gebeurt op kerstavond 1943 tot aan 3 januari 1944. Hiermee wil ik niet zeggen dat de liefde in het boek ongeloofwaardig is want dat is zeker niet zo, maar soms is ze wel moeilijk te begrijpen en ik had daarom iets meer verdieping gewild.

“Hij wilde bij haar zijn. Een voortdurend willen. En tijdens het lezen had hij haar vast willen houden, haar willen kussen en zeggen dat ze alles was waar hij zolang naar had gezocht. Hij had haar zo laat gevonden, zou hij denken en verzwijgen. Voorbije jaren kunnen frustreren. Daarom zou hij haar zeggen dat haar liefde hem liet vergeten dat de tijd het leven consumeert en onachtzaam verteert.”

De spanning en plot in dit verhaal zijn extreem goed neergezet. Naast de gruwelijkheden van de oorlog en de liefde tussen Marco en Ester heeft Van den Ende een mysterie rondom een speciale viool toegevoegd dat je als lezer van begin tot einde aan het verhaal gekluisterd houdt. De spanning in dit boek is er niet zo een als in een goed geschreven thriller die steeds verder opgevoerd wordt en waardoor je pagina’s om moet blijven slaan, maar een constante aanwezigheid die je nieuwsgierig maakt naar wat er in het volgende hoofdstuk gaat gebeuren. Er zitten geen schokken of trappen in de spanningsboog maar ze is juist een strakke stijgende lijn die nergens wordt losgelaten en uitmondt in een treurige climax die misschien vanaf het begin wel onvermijdelijk was.

Als laatste nog iets over de schrijfstijl en opbouw van het verhaal. Johan van den Ende schrijft in een literaire, poëtische stijl; een stijl die sommigen misschien zal afschrikken of ontmoedigen omdat er werkelijk over iedere zin, ieder woord, is nagedacht. De zinnen zijn complex en het verhaal is gevuld met prachtige metaforen en diepe bespiegelingen die je diep zullen raken. Het is zeker geen stijl die ik persoonlijk vaak lees maar ik heb er wel van genoten.

“Maar mama zei daarover dat droge tranen intenser zijn, omdat ze niet rollen maar schuren langs een wond, waardoor die nooit geneest.”

Qua overkoepelende opbouw en ontwikkeling van de plot zit het verhaal strak in elkaar, maar toch heb ik wel een kleine kanttekening bij de opbouw van de hoofdstukken. Bijna ieder hoofdstuk begint met een informatief gedeelte over bijvoorbeeld het uiterlijk van een gebouw, de kleding van een personage, of de inrichting van een ruimte waardoor dit soms nogal vermoeiend werkte door de hoeveelheid informatie die op je af kwam. Hoewel ik deze informatie zeer nuttig en bruikbaar vond, werd het me af en toe toch iets teveel en had ik soms echt behoefte aan wat luchtigere passages.

Als je op zoek bent naar een boek waarin de geschiedenis op een goede manier in fictieve vorm uitgewerkt wordt, met complexe en realistische personages, waarin gruwelijke gebeurtenissen en innerlijke bespiegelingen elkaar naadloos afwisselen en waarin een onmogelijke liefde tussen twee tegenpolen de hoofdrol speelt dan moet je Witter Zwart zeker lezen!