Prachtig, sferisch coming of age verhaal

Toen ik IJzeren Vogels uit de envelop haalde, werd ik meteen verliefd op de cover. Een prachtige foto van een vrouw die zich tussen twee landschappen in lijkt te bevinden. Links van haar een rood-oranje lucht en een dorre grond, en rechts van haar een mooie blauwe lucht met groen gras. Voordat ik begon te lezen, was het gewoon een mooie cover maar wanneer je het boek uit hebt, zul je merken dat de cover een diepere laag heeft die op een fantastische manier aansluit bij de inhoud van het boek.
Ook de achterflap intrigeerde me meteen. Als geschiedenisstudent heb ik al aardig wat geleerd en gelezen over het communisme. Maar over Roemenië hoor je hier in Nederland vrij weinig. De opstanden in Hongarije en Praag worden wel behandeld, maar over opstanden in Roemeense steden wist ik nagenoeg niets. Hierdoor werd mijn nieuwsgierigheid gelijk geprikkeld. Vooral dit stukje van de achterflap greep me meteen: 'Hoe overleef je in een wereld waar bedrog en egoïsme regeren en waar niemand de situatie lijkt te willen veranderen? Wat voor invloed heeft het communisme werkelijk op de geest van kinderen en volwassenen?'
Vanaf de eerste bladzijde weet Michelle haar lezerspubliek te boeien. Haar stijl kenmerkt zich door de beeldendheid (misschien een voordeel van het zowel dichten als schrijven?). De sfeer van het simpele plattelandsleven, de beklemming van de stad, de manier waarop leerlingen langzaam gehersenspoeld worden, alles wordt schijnbaar moeiteloos tot leven gewekt. Hierdoor wordt je genadeloos het verhaal ingezogen en blijf je in één ruk doorlezen.
Maar waar gaat het verhaal nu precies over? Het is het coming of age verhaal van een klein meisje met grote dromen die leert dat de wereld lelijke kanten heeft en dat je soms moet opkomen voor waar je in gelooft.
In het boek volgen we de jonge Clara, die eerst bij haar opa en oma op het platteland woont en ervan droomt om piloot te worden. In het begin van het boek zie je hoe het (plattelands)leven eruitziet voordat het communisme doordringt. Het eten is eenvoudig, maar voedzaam en rijk op die typisch boeren manier met verse producten van het land en de dieren die daarop leven. Terwijl ik de beschrijvingen las, kon ik de polenta al bijna ruiken en de koeien horen loeien tijdens het melken.
Aan deze idylle komt al snel een einde. Clara's moeder komt haar ophalen en neemt haar mee naar de grote stad en haar nieuwe stiefvader. Ook gaat Clara voor het eerst naar school. Vooral de manier waarop de schrijfster het langzaam veranderende karakter van het onderwijs weet te vangen in een paar simpele zinnen en de indrukken van de jonge Clara zijn bewonderenswaardig. Al die kleine regeltjes en veranderingen, zoals het elkaar aanspreken met kameraad, zijn voor de lezer net zo bevreemdend als voor Clara.
Maar Clara maakt zich niet druk om dit soort dingen, haar hele wezen is gericht op het verwezenlijken van haar droom om piloot te worden. Ze studeert hard en leest alles dat los en vast zit over vliegtuigen. Clara's moeder steunt haar dochter in haar droom en helpt haar zo goed als ze kan.
Het leven wordt echter steeds soberder en treuriger. Opstaan om vijf uur om uren in de rij te staan voor een pakje boter of het vullen van een fles melk. Het is moeilijk voor te stellen, maar door de manier waarop het beschreven wordt, komt het tot leven. Ook de mensen worden ongelukkiger en bozer. Clara's stiefvader is opvliegend en kan niets met zijn dromende stiefdochter. Nu zou het makkelijk zijn geweest om de man tot een über-slechterik te maken, maar Michelle Andon omzeilt deze valkuil en weet de man heel menselijk neer te zetten met slechte en goede kanten. Hij is niet altijd kwaadaardig.
Na een tragedie in Clara's persoonlijke leven en als de situatie tussen haar en haar stiefvader onhoudbaar wordt, verhuisd ze naar haar oom. Ook de oom wordt heel menselijk neergezet. Hij is de joviale, aardige en lieve man, maar hij is ook egoïstisch en vaak afwezig. Toch kan Clara zich bij hem ontplooien tot een mooie, jonge vrouw die steeds dichter bij het laten uitkomen van haar droom komt. Maar terwijl het privé steeds beter lijkt te gaan, wordt de wereld om haar heen steeds grimmiger. Mensen worden door de geheime politie, de Securitate, opgepakt voor de kleinste misdrijven. Buren, klasgenoten en vrienden keren zich tegen elkaar en verraden elkaar. Clara houdt zich verre van alle politiek, maar raakt er tegen wil en dank toch bij betrokken als de zoon van een militielid haar thuis aanvalt en verkracht. Dan begint het besef te komen dat haar wereld steeds donkerder wordt.
Uiteindelijk weet Clara een plekje op de pilotenschool te bemachtigen en alle narigheid achter zich te laten. Het duurt echter niet lang voordat ook hier de realiteit doordringt. Haar schoolvriendin Daria smeekt haar te helpen bij het verzet tegen het regime. In eerste instantie weigert Clara. Wat heeft zij immers met politiek te maken? Toch blijven de verwijten van Daria door haar hoofd spoken. Als haar oom naar Turkije vlucht wil Clara eerst achter hem aangaan en ook vluchten, maar terwijl ze in haar vliegtuig zit, bedenkt Clara zich. Ze vliegt terug, wordt tijdelijk naar huis gestuurd wegens insubordinatie en gaat op zoek naar Daria. Haar vriendin blijkt echter gearresteerd te zijn. Dan hoort Clara ook nog eens dat er in Timisoara studenten zijn doodgeschoten tijdens een vreedzaam protest. Op dat moment realiseert Clara zich dat het belangrijk is om op te komen voor waar je in gelooft. Ze sluit zich aan bij een studentenprotest dat de gevallenen van Timisoara herdenkt. Dit loopt uiteindelijk gruwelijk uit de hand...
Het einde van het boek zal je als lezer zowel treurig als hoopvol achterlaten. Vooral de laatste zinnen zijn prachtig: 'Iedereen heeft een eigen trein te nemen, met een of andere bestemming. Dit was haar [Clara's] trein.'
Clara wordt uitermate goed neergezet. Ze is niet de onbevreesde heldin. Ze is niet degene die als eerste de barricade opgaat. Clara is een meisje dat je langzaam volwassen ziet worden en dat pas op het allerlaatst ontdekt waar ze voor staat. Mede hierdoor is het boek niet verworden tot wat in de meeste oorlogs- of geschiedromans het geval is: het verhaal van een verzetstrijder, een held of een slechterik. Het verhaal gaat over de gewone man en vrouw die het middenveld vormen. Degenen die meegesleurd worden in gebeurtenissen en zich zo goed en kwaad als het gaat, aanpassen aan de veranderde omstandigheden. In de een komt het slechte naar boven, in de ander het goede, en in de meerderheid de wil om gewoon te overleven. Dat is de kracht van dit boek. Het geeft een stem aan de gewone mens in al zijn menselijkheid.
Enige minpuntje aan het boek is dat er een aantal foutjes ingeslopen zijn. Woorden die net iets anders betekenen dan wat er bedoeld wordt, af en toe een missend lidwoord, voorzetsel of bezittelijk voornaamwoord. Het zou mooi zijn geweest als de redactie die dingetjes eruit had gehaald. Maar dit is echt iets kleins en misschien zal het de meesten niet eens opvallen. En persoonlijk had ik een register of iets dergelijks met wijze van uitspraak van namen ook wel gaaf gevonden, want nu weet je als lezer niet echt hoe je de namen uit moet spreken (misschien een idee voor een speciale hardcover editie in de toekomst ; ) ).
Om een lang verhaal kort te maken: dit boek is een prachtig, sferisch geschreven coming of age verhaal tegen de achtergrond van het communistische Roemenië, waarin een menselijk en levensecht meisje de hoofdrol speelt. Wat mij betreft, kan dit boek zo op de literatuurlijst voor middelbare scholen.