Menselijkheid vergast vanaf 22 april 1915

Op kleine schaal wordt voor die tijd al geëxperimenteerd, maar het gaat pas echt mis op 22 april 1915: een gerichte gasaanval van Duitsland op de geallieerde tegenstander. De Ieperboog, het strijdtoneel, staat al gespannen: door deze actie komt ze letterlijk en figuurlijk tot springen. Wetenschappers, ondernemers en militairen ontwikkelen samen de blauwe dood. Ann Callens (historica) en Jan Vandermeulen (arts) confronteren ons in Gas! Ieper 1915 De eerste gasaanval met alle aspecten die kleven aan het gebruik van gas in oorlogstijd. De gevolgen ervan zijn verschrikkelijk.

Worden bepalingen van de Vredesconferentie in Den Haag hierdoor vermorzeld? Het is maar net hoe je het bekijkt. Gemiereneuk over hoe je iets kunt lezen en wat er mee is bedoeld. Dat contrasteert wel heel sterk met de mensonterende ellende op het slagveld. De mogelijkheden om gas te gebruiken zijn alom bekend. De geallieerden zijn onderling te verdeeld, hebben grote communicatieproblemen en de militaire bevelhebbers oogkleppen op. Soldaten als kanonnenvoer. Burgers, kinderen ook, worden mede het slachtoffer. Het brengt geen beslissing in de Eerste Wereldoorlog. In een oorlog sneuvelt de waarheid als eerste. Dat tonen de schrijvers onweerlegbaar aan met tal van voorbeelden. In plaats van lering te trekken uit de gruwel voeren partijen de gaswolk op. De chemische samenstelling van kwaad tot erger: mosterdgas, fosfaat. Meer dan 400 keer over en weer. De lezer krijgt een huiveringwekkend beeld van de gevolgen. De adem van de duivel plaatst deze wereld buiten de beschaving, zo heet het in gedichten die in het boek zijn opgenomen.

De Duitse chemicus Haber is manifest voor de waanzin die de wereld bij de strot grijpt. Hij, telg uit een overwegend joodse familie, krijgt in 1918 de Nobelprijs voor zijn aandeel in het ontwikkelen van kunstmest. Maar zijn onblusbare vaderlandsliefde stuwt hem tevens op in de verfijning van chloor- en mosterdgas. God straft onmiddellijk zullen verklaarde tegenstanders roepen. Na de première van Ieper pleegt zijn joodse echtgenote en scheikundige Clara Immerwehr zelfmoord. Ze schiet zich door de borst. Is van hart naar harteloosheid door haar echtgenoot de ingeving? Het vervolg blijft Haber bespaard. Hij overlijdt in 1934. Enkele jaren daarna gebruikt men het door hem ontwikkelde Zyklon-B gifgas in de concentratiekampen voor de moord op zijn familie. Hitler heeft het niet zo met (vaderlandslievende) joden. Nederland is neutraal. Nou ja, de geallieerde inlichtingendiensten weten wel op ons grondgebied direct van de hoed en de rand... En dan de interessante figuur van Abraham Kuiper. Hij uit zich in deze periode bepaald niet pro-Brits. Het stemt tot nadenken. Dezelfde grote staatsman die hij was, loopt in de Tweede Wereldoorlog lang mee in verdraagzaamheid jegens de bezetter. Zijn vernedering door nazi-Duitsland even later roept een beetje een parallel op met het verhaal Haber. Op de beul staat geen rem.

Callens en Vandermeulen zijn in hun een-tweetje tot diep in de details gedoken. Schotelen voor wat er in alle kampen speelt, meten de militaire blunders breeduit en de impact die het heeft op het Vlaamse volk. Je kunt je afvragen of het hoofdstuk over de vredesconferentie in Den Haag niet aan de gasaanvallen vooraf had moeten gaan. Er ligt een zeker anachronisme in de verslaglegging opgesloten. De lezer krijgt hoe dan ook alle informatie en meer. Dat laatste in de zin van een uitgebreide routebeschrijving naar de gebieden waar de verschrikking het hardst toesloeg. Een geleide die gepaard gaat met verfijnde uitleg van hetgeen er lokaal teweeg werd gebracht. Het zal velen inspireren om deze plekken te bezoeken. Aansprekende foto’s met een sterk emotionele lading zijn een andere meerwaarde. In de Tweede Wereldoorlog geen gebruik van strijdgassen. Inkeer? Vergeet het, want zie wat daarna op de mensheid neerdaalt. Veel uitvinders van het kwaad vinden we terug in de rijen van Nobelprijswinnaars.