"En het kapitalisme heeft toch zijn goede kant, is ’t waar of niet?"

“Oorlog is een zegening. En het kapitalisme heeft toch zijn goede kant, is ’t waar of niet?” Aan het woord is scheepsmakelaar Jackie Peeters in Elsschots novelle Het Tankschip. Peeters heeft net aan zijn schoonbroer Laarmans uit de doeken gedaan hoe hij gratis een tankschip verkregen heeft en hier geld mee hoopt te verdienen tijdens de oorlog. Klinkt te mooi om waar te zijn? Misschien, maar voor Peeters alvast niet.

Elsschot bouwde Het Tankschip slim op met een raamvertelling. Peeters vertelt aan Laarmans hoe de gladde zakenman Boorman hem overtuigd heeft om gratis een tankschip te ontvangen om aan belastingontduiking te doen. We krijgen geen alwetende verteller en kijken zelfs niet echt vanuit de personages naar wat gebeurt en de andere personages: we luisteren naar wat ze tegen iemand anders vertellen. En niet alles wat verteld wordt is waar, integendeel. In Het Tankschip is het bijna constant aftoetsen wie en welke informatie betrouwbaar is, zonder hierover echt uitsluitsel te krijgen. Het grootste gedeelte van de novelle bestaat uit het schetsen van de belastingconstructie die, het moge gezegd zijn, zeer uitgekiend is, voor de leek (waaronder mezelf) zelfs ronduit ingewikkeld. Het is een web waar je, net als Peeters, in verstrikt kunt geraken. Belastingontduiking is trouwens vandaag nog altijd schering en inslag, waardoor Elsschots novelle, helaas, nog altijd actueel is.

Wie de belastingconstructie uit het verhaal niet helemaal begrijpt, kan de novelle toch ook appreciëren en ziet waar Elsschot naartoe wil met zijn novelle: de kleine kantjes van de op geld en status beluste mens laten zien. Dit doet hij in een heerlijke stijl waarin geen woord wordt verspild en toch zoveel wordt gezegd, en die nog altijd enorm levendig en leesbaar is. De typische ironie zit hem vooral in het geweldige begin, wanneer Laarmans op nuchtere en toch spottende wijze zijn schoonbroer observeert en hoe die het geld kan laten rollen. Hij mag meerijden in de nieuwe wagen van Peeters maar dat brengt nogal wat gevolgen met zich mee voor hem: “Toch vergt dat meerijden enige opoffering, want wie pro Deo rijdt dient tijdelijk afstand te doen van zijn persoonlijkheid. Je moet de man die zeggenschap heeft over het ding in alles zijn zin geven, hem niet tegenspreken tenzij bij wijze van kwinkslag, want narrerij geeft reliëf aan een heer.” (p. 14). Desalniettemin laat Laarmans zich de traktaties met champagne van Peeters meer dan welgevallen: niemand zegt nee tegen wat luxe.

Het Tankschip is een fijne novelle over geld en status en hoever mensen daarvoor willen gaan. De stijl, humor en Elsschots oog voor de aard van de mens zorgen ervoor dat ik na Het Tankschip heel graag doorvaar naar de rest van Elsschots werk, in de prachtige nieuw uitgeven edities van Uitgeverij Polis.

****