Een pareltje over de kleine kantjes van mensen

Met Pensioen was ik toe aan mijn tweede Elsschot in de prachtige nieuwe uitgaves van Uitgeverij Polis, na Het Tankschip. Ik had al erg genoten van Het Tankschip, maar Pensioen, een wat minder bekende Elsschot, bracht mij toch nog veel meer leesplezier.

Elsschots veelgeroemde zakelijke en toch veelzeggende stijl vol ironie en zelfs cynisme is opnieuw aanwezig, en het verhaal van Pensioen wist me ook echt te overtuigen. Met geld en hebzucht komen weliswaar dezelfde thema’s als in Het Tankschip terug, maar vergeleken met dat laatste werk is Pensioen voor mij toch veel meer een roman. Elsschot geeft de lezer hier een echt verhaal, met uitgewerkte personages, terwijl Het Tankschip vooral typetjes kent en voornamelijk draait rond een constructie voor belastingontduiking waarvan het hoofdpersonage overtuigd moet geraken. In Pensioen focust Elsschot op één familie tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Willem Verstappen is soldaat en er wordt nogal wat gestreden om zijn militiegeld en later zijn pensioen, niet in het minst door de moeder. Pensioen kent vele intriges en plotwendingen, in die mate zelfs dat het te gek lijkt om echt te kunnen gebeuren. Toch baseerde Elsschot het boek op zijn eigen familie, meer bepaald zijn schoonmoeder en haar zoon Karel. Of zoals hij het zelf stelt: “’t is de gekste geschiedenis die je je kan voorstellen en ’t is waar gebeurd.”

De verteller van dit opmerkelijke verhaal is Frans Laarmans en hij kan gezien worden als de spilfiguur van de roman: iedereen komt bij hem om raad en hij probeert iedereen zo goed mogelijk te helpen. Steeds meer raakt hij betrokken bij de familie-intriges: “Ik verstrik mij steeds hopelozer… Maar wie eenmaal op die helling is zakt steeds dieper af. Ik ben anders op mijn hoede, maar het is telkens gebeurd voor ik mij rekenschap geef.” (p. 33) Niemand in de roman staat uiteindelijk recht in zijn schoenen, ook onze goede vriend Laarmans niet. Een andere centrale figuur in de roman is de moeder van Willem. De manier waarop Elsschot haar neerpent als iemand die koste wat het koste haar doel wilt bereiken (het militiegeld en het pensioen verkrijgen) is prachtig en overtuigend, en meer dan eens ronduit hilarisch.

In Pensioen laat Elsschot in zijn heerlijke stijl nog maar eens treffend de kleine kantjes van de mens zien. Het is een dun boekje (slechts 132 pagina’s in deze uitgave) maar er zit zo enorm veel in. Een tweede en derde lezing zorgden voor nieuwe inzichten, andere interpretaties van zinnen en situaties en, uiteraard, (nog meer) bewondering voor de taal van Elsschot. Een pareltje! Binnenkort staat met De Verlossing de derde nieuwe Polis-uitgave op mijn leesmenu en mijn verwachtingen zijn hooggespannen.

*****