Recensie Pastorale 1943

Vanmorgen las ik op NRC Boeken een column van Arjen Fortuin (Een tas vol boeken) waarin hij o.a. betoogt dat we leven in een tijd die meer aandacht schenkt aan literaire ideeën, dan aan teksten (waar hij, denk ik, niet helemaal ongelijk in heeft). Een voorbeeld daarvan is, volgens hem, de Vertragingsapp. Hij eindigt met: Ik begrijp wel waarom er geen VestdijkApp is. Niemand zou ooit nog een trein nemen. Vorige week had ik waarschijnlijk niet begrepen wat hij daarmee wilde duidelijk maken, omdat ik tot eergisteren van Vestdijk alleen nog maar De nadagen van Pilatus had gelezen. Dat was een goed boek, zonder meer, maar Pastorale 1943 is beter.

Pastorale 1943 heeft alles tegen wat een boek maar tegen kan hebben om door mij gelezen te worden. Het speelt in de tweede wereldoorlog, in Nederland, geschreven door een Nederlandse schrijver die de oorlog zelf heeft meegemaakt. En dan die 'oerhollandse kneuterigheid'.. blegh! In eerste instantie heb ik me over mijn afschuw heen gezet door bij Classics United op het boek te stemmen en toen het vervolgens gelezen 'moest' worden, dacht ik nog gered te gaan worden doordat de bibliotheek het me niet snel genoeg zou leveren. Die hoop werd de bodem ingeslagen door een erg aardige leesvriendin op Dizzie. Zij stuurde het boek naar me op, ruim voor de deadline. En toen moest ik wel.

Wat ben ik blij dat ik 'moest', want wat is dit een geniaal boek! Op een bijna onnavolgbare wijze vertelt Vestdijk over mensen. Niet over eendimensionale helden of fouteriken, maar over echte mensen met al hun goede en minder goede eigenschappen, gedachten en handelingen. Of ze nu actief in het verzet zijn, NSB'er zijn of onderduiker of dochter van een boer met onderduikers of in de gevangenis in Scheveningen zitten of spioneren voor 'de Duitsers'.
Op een zachte, warme, maar ook licht ironische toon vertelt Vestdijk de verhalen; hij gebruikt daarvoor de daartoe perfect uitgeruste hoofdfiguur Schults. De leraar Duits, van gemengd Nederlands-Duitse afkomst, die zijn achternaam heeft laten veranderen van Schultz naar Schults en de tweede n van zijn voornaam heeft verwijderd zodat Johan overbleef. Schults is een vorstelijk verteller van de gebeurtenissen, keuvelend maar ozo scherp. Zo beschrijft hij Jan Buning, een Gronings boertje dat de vierde bewoner van de Scheveningse cel, waarin Schults - zonder te weten waarom - terecht is gekomen:

Deze 28-jarige had het voorkomen van een jongen van 18, al zag men rimpeltjes, en al wees zijn magnifiek gewelfd filosofenvoorhoofd op een zekere rijpheid. Voor het overige kon men zich geen geestiger snuitwerk voorstellen: een klein onbeschaamd neusje, lichtblauwe, heerszuchtige ogen, die ook genoeglijk konden glunderen, meisjesachtige kuiltjes in de wangen, een grappig kinnetje. Ondanks de onregelmatigheden en de vrouwelijke toegiften was het gezicht knap, ferm en mannelijk; het deed Schults denken aan een zeker jeugdportret van Beethoven. Hij kon er zijn ogen niet vanaf houden: het was het gezicht van een boertje, en toch ook van een genie. Uiteraard moesten de geestesprocessen achter dat Socratische voorhoofd teleurstellen, zodra zij, in een eindeloze woordenvloed omgezet, zich ter keuring aan de medemens openbaarden; Schults zag wel in, dat Jan Buning een beetje een warhoofd was, die alles tweemaal vertelde en geen gedachte logisch kon afwikkelen; een tikje neuropaar zelfs, met zijn brooddronken overmoed, zijn impulsiviteit, zijn rusteloos gesabbel op het spek en gewiebel met zijn voeten - terwijl ook het halve valse gebitje, dat hij uit zijn mondholte opgroef om er mee te gaan spelen, nauwelijks voor een kerngezond boerengestel pleitte.

Prachtig beschreven, toch? Pastorale 1943 staat vol met dit soort observaties van Schults; van mensen én gebeurtenissen. Alleen al daarom is het een feest om dit boek te lezen. Arjen Fortuin heeft beslist gelijk: totdat je - in ieder geval deze - Vestdijk hebt uitgelezen, laat je iedere trein aan je voorbij gaan.