Rijke taal op schrale bodem

Rijke taal op schrale bodem.

'De Avond is Ongemak' heet het boek waarmee Marieke Lucas Rijneveld de litteratuur is binnen gestormd.
Niet alleen de avond, het hele universum van Rijneke is ongemak, op zijn zachtst gezegd.
Door de ogen van Jas, een opgroeiende tiener, beschrijft ze de lotgevallen van een zwaar christelijk gezin dat door de dood van de oudste zoon is getroffen. Alleen het Woord van God klinkt veelvuldig in dit gezin, voor de rest doet men er het zwijgen toe.
Moeder vervalt in een diepe depressie, eet niet meer en ziet haar kinderen niet meer, hoewel Jas hunkert naar contact. Zo hoopt ze dat moeder haar per ongeluk aanraakt als ze in de keuken de omelet snijdt: 'Huid tegen huid, honger tegen honger'. In plaats van troost te vinden maakt Jas zich grote zorgen om haar. De lus van een touw, waar ooit een schommel aan zou komen, heeft gelukkig niet de juiste omvang voor moeders nek, en gelukkig heeft ze hoogtevrees. Maar op een boerderij zijn talloze manieren om er een eind aan te maken en Jas moet het allemaal nauwlettend in de gaten houden. Niet alleen het gezin moet ze bij elkaar houden, ook zichzelf. Dat probeert ze door ononderbroken haar jas te dragen en door niet te poepen.
Beklemmend is de scene waarin de hardvochtige vader op een gewelddadige manier haar poepgaatje binnendringt met groene zeep om haar ontlasting op gang te brengen, tevergeefs overigens. Tijdens deze vorm van verkrachting die plaatsvindt in de keuken, zit de moeder aan de keukentafel oormerken van dode koeien te rangschikken en zwijgt. Jas wordt alleen gelaten in haar pogingen de wereld en de dood van haar broer te doorgronden. Daarin koppelt ze vroegwijsheid en sensitiviteit aan vormen van magisch denken. Omdat ze ziet hoe moeder veelvuldig eten naar de kelder brengt denkt ze dat moeder daar joden verborgen heeft. Huilen kan ze niet en als ze op school vraagt aan de juf of Hitler wel eens huilde zegt juf dat slechteriken niet huilen. Nu weet ze dus in welke hoek ze thuis hoort.
Naast een ontlading in de ontluikende seksualiteit vinden de drie overgebleven kinderen troost bij elkaar, maar hun samenzijn neemt ook steeds meer macabere vormen aan. Is het een poging de dood te doorgronden, is het het doorgeven van de gewelddadigheid in het gezin als broer Obbe de cavia in een potje verdrinkt? Is het een offer dat gebracht moet worden? Een offer dat steeds verder gaat?
Een magische functie in het boek heeft 'de overkant'. Jas mag niet mee met de broer die gaat schaatsen. Ze is nog te klein. Hij gaat naar 'de overkant'. En komt niet terug.
De twee zusjes verzinnen samen plannen om naar de overkant te gaan, naar het Beloofde Land waar alles anders is, waar ze kunnen ontsnappen aan het dodelijke zwijgen, de onderdrukking en dreiging in het gezin. Maar de ontsnapping mislukt omdat Jas haar zus in een plotselinge impuls het water in duwt en dan schreeuwt: 'niet doodgaan, niet doodgaan'. Er is geen ontsnappen aan. 'Ik weet haast niet meer hoe ik moet fietsen, hoe we ooit nog thuis moeten komen. Ik weet niet meer waar we heen moeten, het Beloofde Land aan de overkant is ineens een grauwe ansichtkaart geworden."
De kinderen raken steeds meer de weg kwijt en dreigen definitief kopje onder te gaan. 'Alleen het geweld in mij maakt lawaai. Het groeit en groeit, net als verdriet. Alleen vraagt verdriet om meer ruimte(…) en geweld pakt het gewoon'.
Ik zal niet verklappen welke uitweg en ultieme manier Jas tenslotte vindt om zo dicht mogelijk bij haar dode broer te komen.
Ik vind het een prachtig boek.
Rijneveld is vergeleken met Jan Wolkers en terecht. De intensiteit, de lichamelijkheid, en de tale Kanaäns hebben ze gemeen.Toch heeft Rijneveld een volstrekt eigen geluid. De genade in dit verhaal is dat er op de schrale bodem van het zwijgen een taalrijkdom naar buiten is gebarsten die je de adem beneemt.
Het boek is een absolute aanrader voor iedereen.Verder hoop ik dat het in alle gezinnen gelezen wordt die met eenzelfde verlies te kampen hebben. Liever stamelende ouders dan zwijgende ouders.
Jas denkt aan de Boze Wolf die de zeven geitjes op heeft gegeten en met een schaar open werd gereten zodat ze levend tevoorschijn kwamen. "Misschien komt er uit mij dan ook een groot meisje gekropen dat vrij is van haar angsten of in ieder geval iemand die gezien zal worden, die al te lang verborgen ligt onder lagen huis en jas.'
Voor zover de schrijfster samenvalt met de hoofdpersoon: 'gezien is ze zeker'.