Barbertje moet hangen

De Joodse klusjesman Jakov Bok woont in een sjtetl op het platteland. Vaak bestaat zijn loon uit niet meer dan een warme maaltijd. Als zijn vrouw Raisl hem verlaat voor een vreemde voorbijganger, besluit Jakov zijn sjtetl te verlaten. Hij neemt afscheid van schoonvader en goede vriend Sjmoel en vertrekt naar Kiev om daar zijn geluk te beproeven. Sjmoel raadt hem dat ten zeerste af, want de sfeer jegens Joden is er vijandig. Bovendien zijn in het eerste decennium van de twintigste eeuw al zoveel arme Joden die kant op getrokken.

Als geen ander heeft Sjmoel gelijk: Jakov kan nauwelijks werk vinden. Als hij op zeker moment ’s avonds in het district Plosski struikelt over een (dronken) Rus in de sneeuw, lijkt deze Nikolaj Maximovitsj Lebedev de sleutel tot succes. Nikolaj is hem eeuwig dankbaar, ten slotte heeft Jakov zijn leven gered. Als hij verneemt van diens ambachtelijke kwaliteiten, verzoekt hij hem enkele kamers in zijn riante huis op te knappen. Hij is zeer ingenomen met de prestaties van de verschoppeling uit de provincie en beloont hem rijkelijk. Jakov kan zijn geluk niet op. Daarenboven dringt ook de mooie, doch kreupele, dochter Zinaida zich aan hem op. Jakov heeft zijn werkelijke naam nog nooit genoemd, mede omdat de Rus het insigne draagt van de Zwarte Honderd: antisemieten die zich in groepen van honderd personen te buiten gaan aan geweld tegen Joden. Als Nikolaj hem een ongelofelijk aanbod doet, twijfelt hij. Onlangs is Nikolaj’s broer overleden, eigenaar van een steenfabriek. Lebedev vermoedt dat daar wordt gefraudeerd en stelt Jakov als beheerder aan. Onder druk accepteert hij zijn nieuwe baan. Al snel komt hij er achter wie de boel belazert. Op subtiele wijze weet hij de diefstal, onder leiding van voorman Prosjko, te verhinderen. Het maakt hem niet geliefd bij de medewerkers van de fabriek.

Jakov bevindt zich op gevaarlijk terrein: de wijk waarin de steenfabriek is gevestigd, is verboden voor Joden. En dan woont hij ook nog eens boven het kantoor. Zijn valse naam ten spijt, ontdekt Prosjko zijn zwakke plek: als er in de buurt een lijk van een jongen wordt gevonden, weet de voorman de verdenkingen naar Jakov te leiden. Hij zou het bloed van de twaalfjarige Zjenja Golov hebben gebruikt, ‘noodzakelijk voor het bakken van de Paasmatses en –koeken.’ De provinciaal is, als Jood, een makkelijk slachtoffer en verdwijnt voor jaren in de gevangenis, zonder ander bewijs dan vooroordelen tegen ‘Israëlieten.’ Had hij in de sjtetl moeten blijven? Wachten tot zijn Raisl zou terugkeren?

“Zodra je vertrekt, ben je in het vrije veld; het regent en sneeuwt. Het sneeuwt geschiedenis, en dat betekent dat datgene wat je overkomt, begint in een web van gebeurtenissen buiten de persoonlijke sfeer.”

Keer op keer wordt het proces tegen Jakov uitgesteld, maar gratie van Nicolaas II slaat de aan handen en voeten geketende gevangene af. Nooit zal hij de cel verlaten voor zijn onschuld is bewezen. De overheid vreest dat Bok als martelaar de boeken in zal gaan. Pogroms duiken op. Zondebok Jakov zou een uitkomst bieden – als hij bekent, wil men hem naar het buitenland smokkelen onder het mom dat hij is overleden – of juist een aanleiding voor revolutie kunnen zijn.

‘The fixer’ is in 1967 verschenen. Je zou zweren dat dit een verhaal van Tsjechov is, of van Gontsjarov. Het boek is bekroond met de National Book Award en de Pulitzer Prize. Gerechtigheid, want het is een prachtig werk!