Waarom nationalisme levensgevaarlijk is

Stefan Zweig (Wenen; 1881 – 1942) is een van Oostenrijks’ grootste schrijvers. In deze autobiografie bezingt hij de Habsburgse Oostenrijkse monarchie. Alles was tot begin 20e eeuw goed geregeld, mensen waren verzekerd tegen rampspoed, de waarde van het geld was gekoppeld aan de goudvoorraad. Het was een harmonische samenleving waarin kunst & cultuur in hoog aanzien stonden. Als tiener verbindt hij zich aan leeftijdgenoten die ook kunstenaars aanbidden. De jongelingen ontleden gedichten, zijn overweldigd door de ‘volwassen’ literatuur die de dan pas zestienjarige Hugo von Hofmanntahl publiceert. Zij verslinden de internationale kranten en literaire bladen die in koffiehuizen voorradig zijn. Zij zijn deelgenoot van de omwenteling van de cultuur, de revolutie, waarbij Debussy, Valéry, Munch, Rilke, maar ook Nietzsche in zwang raken. Niet alleen in de kunst vindt een ommezwaai plaats, het gebeurt ook in de politiek, iets wat hen volledig ontgaat.

“Het nationalisme heeft het bloed van de Europese cultuur vergiftigd,” schrijft hij. “Ik was een weerloze, onmachtige getuige van de meest onvoorstelbare terugval van de mensheid tot lang teloor gegane barbarij met haar bewuste en programmatische dogma van de anti-humaniteit.” De eeuw van de cultuurrevolutie, van de industrialisatie en technologische vooruitgang kende haar keerzijde in de opkomst van het nationalisme. De dagbladen speelden daarbij een belangrijke rol door een uitlaatklep te bieden voor partijen die angst zaaiden (hoe weinig leren we van de geschiedenis…). De ‘massa’ wordt mondiger, en accepteert niet meer dat de bovenklasse van zo’n 50- tot 100-duizend man bepaalt wat goed is voor ‘het volk’. Naast deze socialistische beweging ontstaat een christelijk-sociale beweging onder leiding van Dr. Karl Lueger. Zij vindt een vijand in het grootkapitaal en de grootgrondbezitters, maar bovenal in de Joden. Lueger zal zelfs tot voorbeeld van Hitler dienen. Naast de twee genoemde partijen is er een derde groep in opkomst: de nationaalsocialisten. Zij zijn relatief klein, maar worden gekenmerkt door buitensporig geweld – vaak gepleegd door corpsstudenten die academische onschendbaarheid genieten – door een afschrikwekkende gewelddadigheid die de massa in haar schulp doet kruipen.

SZ debuteert als negentienjarige in het tijdschrift Neue Freie Presse, waaraan hij jarenlang verbonden zal blijven. Ineens behoort hij tot de crème-de-la-crème van de Duitstalige literatuur. De aandacht die hem dat oplevert, hindert hem in zijn activiteiten en hij verhuist naar Berlijn, stad waar de jeugd de toekomst heeft. Hij gaat daar filosofie studeren, “omdat dit de studie is waar je je het minst voor hoeft in te spannen.” Een jaar later verkast hij naar Parijs, waar hij de Brusselse kunstenaar Verhaeren leert kennen, evenals Rainer Maria Rilke; vriendschappen voor het leven. Via Verhaeren maakt hij kennis met Rodin, maar grote namen uit alle kunsten beginnen langzaam maar zeker tot zijn intimi te behoren.

Na WO-I publiceert SZ vooral toneelstukken, waarvoor theaters in Duitsland en Oostenrijk de rij staan die als eerste te mogen opvoeren. Zijn gedichten worden in vele talen vertaald en hij is immens populair in het Europa van die dagen. Helaas, de armoede die beide Duitstalige landen teistert ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog, is de katalysator voor nieuwe nationalistische haatverkondigers. Al in 1934 vertrouwt SZ het niet meer, en verkast naar Engeland. Vanaf dat moment begint zijn heimloses bestaan. Eerder dan veel van zijn Europese kunstenaarsvrienden beseft SZ welke donderwolk zich boven Europa samenpakt. Het mag niet baten. Tenslotte plegen hij en zijn tweede vrouw zelfmoord in Brazilië, 1942.

Waarom moet u dit boek lezen? Misschien om nog eens het werk van Zweig terhand te nemen. Of om te beseffen dat de aanloop naar WO-I en WO-II werd gevoed door nationalisme, angst voor het vreemde en onverdraagzaamheid. In de hele wereld, ook in Nederland, vieren politieke partijen hoogtij die tegenwoordig eenzelfde strategie hanteren. Leren we dan nooit iets van de geschiedenis?