Bipolaire vader proberen te begrijpen

In 'Legende van een zelfmoord' (2008) beschrijft David Vann (1966) de zelfmoord van zijn vader Jim vanuit het perspectief van een kind. Meer dan tien jaar heeft hij moeten leuren met dit boek, want geen enkele uitgever wilde het in haar fonds onderbrengen. Ten slotte is Amerika een land van onbegrensde mogelijkheden. Negatieve verschijnselen pruimt men – de Amerikaanse lezer – niet. Het heeft twintig jaar geduurd voordat Vann er mentaal aan toe was 'Heilbot op de maan' te schrijven: een verhaal waarin hij in het hoofd van zijn vader kruipt en diens laatste dagen beschrijft.

Jim Vann heeft zelfmoord gepleegd toen David dertien jaar oud was. David heeft het zichzelf jarenlang verweten dat hij niet op verzoek van zijn vader een jaar bij hem is komen wonen, in Alaska. Hij weigerde het vertrouwde Californië te verlaten waar hij met moeder en zus woonde. Iedereen in de omgeving van Jim Vann, een man die aan een bipolaire stoornis leed, heeft geprobeerd hem te helpen, hem van zijn desastreuze depressies te bevrijden. Tevergeefs. Oom Doug zou hem die dagen bijstaan, hem niet uit het oog verliezen en er vooral voor zorgen dat Jims wapens en munitie van elkaar gescheiden waren. Jeannette, de ex-vrouw van Jim en stiefmoeder van David was een soort telefonische hulplijn voor Jim en ondanks het feit dat zij inmiddels een nieuwe relatie had, kwam zij Jim nog opzoeken in een motelkamer om hem te troosten en tot kalmte te brengen. Voor mij staat deze vrouw als een ultieme trooster, als een soort moeder Teresa ten opzichte van Jim. Helaas werd/wordt zij door Jims ouders en omgeving beschouwd als aanstichter van al het kwaad.
'Heilbot op de maan' is een dubbel boek. Enerzijds kun je nauwelijks stoppen met lezen, anderzijds móet je het af en toe terzijde leggen, omdat het te rauw, inktzwart is. Mijn hemel, wat heeft Jim Vann moeten lijden alvorens tot zijn ultieme daad te komen.

Op 1 april werd David Vann door Ernest van der Kwast geïnterviewd in Rotterdam. Hij vertelde open over zijn oeuvre en deelde het publiek veel mee over zijn privéleven. Hierbij een impressie van deze boeiende avond, waarbij ik enkele vragen uit het publiek en een aantal vragen die ik een-op-een aan David heb gesteld probeer weer te geven.

"In hoeverre had u 'Legende van een zelfmoord' nodig om 'Heilbot op de maan' te schrijven? Kunnen we 'Legende van een zelfmoord' als een opmaat voor uw laatste roman beschouwen?"
Jawel, ik was er niet aan toe om een verhaal te schrijven vanuit de waanwereld van mijn vader. Decennialang heb ik me schuldig gevoeld over zijn dood, zoals veel familieleden overigens. Uiteindelijk heb ik zijn zelfgekozen dood geaccepteerd, toen pas kon ik dit verhaal schrijven.

"U draagt het boek op aan uw stiefmoeder, Jeannette Rose. Wat je ook van haar kunt vinden, zij probeerde volgens mij de reddingsboei te zijn voor uw vader, terwijl ze inmiddels een andere relatie had. Heeft zij 'Heilbot op de maan' gelezen? En zo ja: wat vond zij ervan?"
Zij heeft het inderdaad gelezen en ze is er erg blij mee. Wel deed het haar huilen, ze barst nog steeds op de meest onverwachte momenten in hysterisch huilen uit. Wat mijn vader heeft gedaan, was afschuwelijk. Elf maanden voor zijn daad vertelde Nettie’s vader haar moeder dat hij nooit van haar had gehouden en dat hij haar al decennialang ontrouw was. Daarop pakte zij een geweer uit zijn uitgebreide verzameling – EW: Vann wijst het podium aan en vertelt dat het armamentarium van de bewuste man zeker de helft daarvan bestreek, met honderden wapens – en schoot hem dood. Mijn vader belde Nettie met de loop van zijn pistool in zijn mond, terwijl zij verbonden waren, haalde hij de trekker over en ze heeft letterlijk gehoord hoe delen van zijn hersenen van het plafond drupten.

"Bent u weleens gevraagd uw licht te laten schijnen over het verschijnsel zelfmoord?"
Vann begint te lachen. Belachelijk, zegt hij, want ik ben natuurlijk helemaal geen deskundige op dit gebied. In meerdere landen ben ik uitgenodigd, in Noorwegen zelfs ooit als 'keynote speaker' op een conferentie. Anderzijds weet ik niet of je per se een deskundige hoeft te zijn. De gevoelens van de nabestaanden zijn over de hele wereld hetzelfde, van China tot Nederland, van Turkije tot de VS. Daarin verschillen we niet van elkaar.
In Amerika is zelfmoord een onderwerp waar niet over wordt gesproken. In Frankrijk daarentegen is 'Legende van een zelfmoord' onderdeel van het curriculum, daar staat men veel meer open om over dit onderwerp na te denken. Sowieso is de Amerikaanse maatschappij helemaal verknipt, en gezien de leden van het 'Supreme Court' zal dat de komende decennia niet veranderen. Zíj bepalen de politieke koers, en niemand anders. Wist je dat er jaarlijks 30.000 doden vallen in de VS door vuurwapengeweld? Dat is meer dan in welke oorlog we ook voeren. Maar durf dat niet te verklaren door de idiote hoeveelheid wapens in particuliere handen, dan is het land te klein. 'Schoolshootings'? Dat is het werk van individuen, gestoorde geesten. En zo wordt alles recht gepraat. Durf het beestje vooral niet bij de naam te noemen…

"Uw vader was een man van plannen: als hij zich eenmaal iets had voorgenomen, was hij daar niet meer vanaf te brengen. Had hij inderdaad zijn dood 'gepland'? En wilde hij zijn naaste omgeving met zich meesleuren in de dood?"
Dat van die naaste omgeving heb ik zelf bedacht. Ik kan me goed voorstellen dat het in zijn hoofd heeft gespeeld om ons, zijn kinderen en zijn ex-vrouwen, mee te nemen in de dood. Maar of er een vast plan ten grondslag lag aan dit scenario, zijn uiteindelijke zelfmoord? Ik denk het eigenlijk niet. Op een gegeven moment bevind je je echter in een momentum, dan is er geen weg terug, althans die zie je zelf niet meer. Volgens mij is dat het geval geweest. Ik ken dat zelf.

"In welke zin kent u dat zelf?"
Net als mijn vader was ik altijd het beste jongetje van de klas, ik haalde de hoogste cijfers, want dat had ik me nu eenmaal voorgenomen. Ook ik ben niet in staat af te wijken van een plan. Zo werk ik op dit moment aan een boek over mijn scheiding – alweer zo’n onderwerp waar de Amerikaanse samenleving niet op zit te wachten, want een huwelijk is vanzelfsprekend sprookjesachtig en kent een 'happy end' – welke onontkoombaar was. Niet dat ik het had gepland, maar ik voelde op zeker moment dat het niet goed ging in onze relatie. Drie jaar heeft het geduurd voordat ik daar over sprak met mijn vrouw, voordat we in therapie gingen. Maar het momentum was voorbij, ik zat gevangen, er was geen weg terug.

De eerlijkheid van de schrijver geeft op zeker moment te denken:
- Evenals zijn vader heeft David zijn zinnen gezet op een boot, wat uiteindelijk helemaal misloopt en hem met fikse schulden opzadelt.
- Evenals zijn vader is hij gescheiden, omdat hij niet op tijd kon praten.
- Evenals zijn vader is hij niet van een plan af te brengen als hij dat eenmaal in zijn hoofd heeft gezet.
- Evenals zijn vader is David in hart en ziel een natuurmens, een ‘jager’, eigenlijk helemaal niet in staat te (over)leven in de urbane wereld.
- Evenals zijn vader leeft David nu een zwervend bestaan (hij woont op dit moment in Maleisië, op zijn eigen boot, en reist mooie duiklocaties af, in de wetenschap dat deze er over twintig jaar ten gevolge van klimaatverandering naar verwachting niet meer zullen zijn).
Dan stelt iemand uit het publiek de wellicht meest confronterende vraag: "Bent u zelf niet bang ooit door zelfmoordgedachten gedreven te worden?"
In mijn familie zijn vijf doden gevallen, waaronder Nettie’s ouders, door zelfmoord of moord. Dat zal mij niet overkomen. Vijf is genoeg.

David Vann oogt opmerkelijk vrolijk deze avond, heeft een gezonde dosis zelfspot, bekijkt de misstanden in de wereld met open vizier en probeert daar door een grap en een grol mee om te gaan. Zijn prachtige boeken kenmerken zich door een donkere kant, maar altijd is er ook sprake van optimisme. Ook 'Heilbot op de maan' is zo’n boek. Maar voor u daaraan begint, raad ik aan eerst 'Legende van een zelfmoord' te lezen. Dan haalt u (nog) veel meer uit 'Heilbot'. Ook de gerelateerde verhalen die aan de roman zijn toegevoegd, versterken de kracht van deze roman. Het zijn verhalen waar uitgevers in vele landen hun handen niet aan durfden te branden. Lees daarom deze Nederlandse unieke uitgave!