Waar ethisch besef verdwijnt, krijgt barbarij vrij spel

In 1954 verscheen William Goldings Heer van de vliegen voor het eerst. Het werd niet onmiddellijk een succes, maar vijf jaar later, toen het verscheen als paperback, brak het boek echt door. Wereldwijd zijn er meer dan 15 miljoen exemplaren verkocht; daarnaast is het boek twee keer verfilmd. In 2016 maakt het boek deel uit van de campagne Nederland Leest.

Een vliegtuig met een groep schooljongens stort neer op een onbewoond eiland. Zonder hulp en steun van volwassenen zullen ze met elkaar moeten overleven. Al snel hebben ze in de gaten dat iemand de leiding moet nemen en dat ze zich moeten organiseren om de kans op overleven groter te maken. Ralph wordt door bijna alle jongens aangewezen als leider, maar vanaf het eerste moment stelt Jack zich op als zijn rivaal. Heer van de vliegen laat zien hoe kinderlijk eenvoudig het is om de smalle grens tussen 'goed' en 'kwaad' te passeren en hoe kwetsbaar een beschaving is.

Golding vertelt een spannend avontuur met een boodschap die je niet meer loslaat. In eerste instantie lijkt de groep zich goed te organiseren. Ze hebben een overlegstructuur, iemand neemt de leiding en er is zorg voor elkaar. Toch zie je al snel vertrouwde beelden opduiken: Piggy, de dikke jongen met de sterke bril die last van 'me asma' heeft, is niet alleen op school een gemakkelijk mikpunt, maar ook binnen de groep op het eiland. Dat hij regelmatig intelligente dingen zegt, valt niemand op. Jack, de grote jongen met de grote mond en het rode haar, heeft ook nu snel veel volgers, ondanks zijn agressieve en domme optreden. Schreeuwerds trekken snel veel aanhangers.

Het verhaal is meer dan zestig jaar oud, maar het heeft niets van zijn betekenis verloren. We hoeven maar om ons heen te kijken om te zien wat er gebeurt als het ethisch besef van mensen wegvalt en het kortetermijndenken en het individualisme wint. Het maakt daarbij niet uit welk politiek stelsel je hanteert. Golden laat zien dat mensen verdierlijken wanneer zij zich kunnen verschuilen achter een groepsidentiteit. Geef hen een masker of een bivakmuts -of, zoals in Heer van de vliegen: beschilder hun gezicht- en mensen voelen zich niet meer individueel aanspreekbaar en verantwoordelijk voor hun daden. Onder groepsdruk zijn mensen bereid tot het uitvoeren van de meest wrede acties, ook als deze mensen kinderen zijn.

Heer van de vliegen is geen pleidooi voor welke maatschappelijke orde dan ook, maar louter een oproep om na te denken over ethisch besef. Welke waarden streef je na en hoe kies je positie als deze waarden bedreigd worden? In het huidige tijdperk, waarin vluchtelingen worden tegengehouden door hoge hekken en prikkeldraad; waarin slechtgekozen referenda zogenaamd de 'mening van het volk' weergeven en op deze manier de democratisch gekozen volksvertegenwoordiging aan de kant zetten; waarin een volk wellicht een man als Trump tot wereldleider kiest en waarin al dan niet democratisch gekozen leiders hun tegenstanders uitschakelen of laten opsluiten, is een herbezinning op echt belangrijke waarden niet overbodig.

Nederland Leest heeft met Heer van de vliegen een uitstekende keuze gedaan. Het boek zet aan tot nadenken en discussie over zaken die ertoe doen.