Een onderhoudend geschrift

De nieuwste bundel in het postume Komrijk heet Brieven uit Alvites. Het is een door Mark Schaevers (1956) – de nieuwbakken winnaar van de Gouden Boekenuil voor Orgelman, zijn biografie over de schilder Felix Nussbaum – samengestelde ‘verzamelaar’ van stukken door Gerrit Komrij (1944 – 2012), geschreven kort nadat hij Nederland had verruild voor de bergen in Portugal.

In het begin van de jaren tachtig was Komrij het Nederlandse literaire circuit zat. (Geen wonder: hij had vlak voor zijn vertrek van de Amsterdamse Van Lennepkade te maken gehad met ondergetekende als jonge, drieste uitgever, zeurend om een voorwoord voor De muze in het kolenhok.) Hij was tegen wil en dank een icoon geworden, een inktslaaf.

‘Je moet hier eerst je eigen bedding graven om te kunnen stromen. Zonde van de tijd als je zo’n springvloed bent. [ … ] als we ons geestelijk niet meer kunnen verplaatsen, wat niet aan mij ligt maar aan de immobiliteit van de Nederlandse literatuur, dan verplaatsen we ons geografisch.’

Nog niets veranderd, zou je haast zeggen. Nog steeds dezelfde hondse manieren hier ten literaire lande. Ook belastingtechnisch speelde er wellicht het een en ander. Gerrit en vriend Charles huurden een (gedeelte van) een enorm pallacio in Alvares in de onherbergzame noordoostelijke provincie van Portugal, waar tijd en ruimte, en de vooruitgang nauwelijks betekenis hadden. Als vanzelfsprekend namen de twee de plaats in van de edelen van de familie Botelho. (De laatste bewoonster van het barokke landgoed op een slordige achthonderd meter hoog gelegen, dona Maria Adriana Isabel Santiago de Sousa Botelho Correian Guedos do Amiral Bacelar, voor minder doen we het niet, had bepaald in haar testament dat het vruchtgebruik nog twee decennia na haar dood toekwam aan een stichting van haar biechtvader.)

Je ziet Gerrit over de paden lopen, terwijl de bewoners voor de doutor hun mutsen afnemen. Een natuurlijke ambiance, het zeker bij die tijd bij de herenliefde passende lichtgeparfumeerde feodalisme. Het zit hem als gegoten getuige de alhier verzamelde teksten – een combinatie van columns eerder verschenen in NRC, fragmenten uit Komrij’s dagboeken, stukken door Schaevers zelf gecomponeerd met gebruik van ongepubliceerde lezingen en het archief in het huis in Vila Pouca da Beira, Komrij’s tweede, geslaagde poging om een paradijs in den vreemde te scheppen.

Schaevers heeft een gelukkige keuzehand. De fijnzinnige zelfspot, de atmosfeer van de tijd komt heel erg duidelijk naar voren in dit boek. Komrij is een meester op de korte baan. Niet voor niets heeft hij als essayist de P.C. Hooftprijs ontvangen. De stijl van Komrij kan voor sommigen wellicht wat archaïsch aandoen, maar de lichte gezwollenheid is bijzonder aangenaam. De taal komt eerder fris over dan bedompt. Goede literatuur blijft altijd sprankelen. Dit is impressionisme dat beklijft.

‘Het is een genot om jezelf, tussen mensen voor wie je niets betekent  en niemand bent, te moeten handhaven.’

Het nawoord maakt duidelijk dat het paradijs langzamerhand toch scheuren begon te vertonen. Langzaam veranderde de idylle in een Guy de Maupassantachtige pastoorsroman. Waarschijnlijk waren Gerrit en Charles zo ‘opgegaan in het landschap’, geloofden ze zo zeer in de goedheid van deze oermensen, dat ze ten onrechte dachten dat een niet-discreet samenzijn van twee heren volledig geaccepteerd zou worden. Het heeft in elk geval de traumaroman Over de bergen (1990) opgeleverd. Brieven uit Alvites is een onderhoudend geschrift. Een noodzakelijk werk in het Komrijk, daar waar dat bij andere publicaties niet voor zich spreekt.