Actueel verhaal van de vluchteling

De herontdekkingen vliegen ons tegenwoordig om de oren. En veel van de romans uit het (recente) verleden verdienen het ook om alsnog een evergreen te worden. Christoph Buchwald heeft met zijn serie Cossee Century, met onder meer Bruno Apitz, Hans Fallada, Anna Gmeyner, Hugo Hartung en Jiři Weil een zeer gelukkige keuzehand. Maar ook zijn vrouw en naamgeefster van de uitgeverij, Eva Cossee, trekt van alles interessants uit haar (ouders) boekenkast. Het succes van Een dwaze maagd van Ida Simons is haar gegund, maar deze hernieuwde bestseller steekt toch een beetje bleekjes af bij En de akker is de wereld van Dola de Jong (1911 – 2003). Wie?

Alvorens de akker van Dola rijkelijk te besprenkelen, eerst een korte biografie van de schrijfster, van belang voor de voorliggende roman. De Jong groeit op in Arnhem in een welvarend gezin, waar de joodse achtergrond geen rol speelt. Haar vader heeft modezaken in Amsterdam, Arnhem en Den Haag. De wens van Dola om professioneel danseres te worden, valt in slechte aarde bij haar vader. Hij bezorgt haar een baantje bij de krant. Eerst in Arnhem, daarna in Amsterdam. Daar, onder meer als bezoekster van de kunstenaarssociëteit De Kring, ontplooit ze zich, schrijft voor kranten en tijdschriften en publiceert in 1939 haar eerste roman voor volwassenen over haar ervaringen in de danswereld: Dans om het hart. (heruitgeven a.u.b.)

De schrijfster voelt aan dat de situatie in Nederland onhoudbaar wordt en neemt de wijk naar het zuiden om via een avontuurlijke tocht in het onder internationaal protectoraat staande Tanger uit te komen. Haar verloofde, de schilder Jan Hoowij, is haar per schip nagekomen. Een dag voor de inval in Nederland door de nazi’s trouwen ze. Een gelukstelegram van haar ouders bereikt haar nog. Het laatste bericht uit Nederland. Ondanks haar verwoede pogingen heeft ze haar ouders niet mee weten te krijgen. Haar vader denkt dat ze te veel fantasie heeft, een schrijfster immers. Het blijkt het laatste levensteken te zijn van haar familie.

Strikt genomen, vertrokken voor de inval, zijn ze geen vluchtelingen en krijgen van de consul dus nagenoeg geen hulp. Dola gaat dansles geven en weet met veel geduld het kind van een diplomaat weer aan het lopen te krijgen. Als dank krijgen zijn en haar man een passage aangeboden naar New York. Daar slaagt ze erin om een nieuw bestaan op te bouwen. Ze schrijft een, voor die tijd atypisch, kinderboek over Nederland, de oorlog en het antisemitisme: The Level Land. (Vertalen en heruitgeven a.u.b.)

Het ongekende inlevingsvermogen in de (kinder)ziel van De Jong is ook van belang voor En de akker is de wereld. Aart en Lies, jong en verliefd, zijn met hun woonwagen dwars door Frankrijk getrokken en uiteindelijk in Tanger terechtgekomen. Onderweg hebben ze door de oorlogsperikelen verweesde kinderen opgepikt van diverse pluimage. Eenmaal aangekomen in Tanger huurt Aart een dor stuk grond – tot hilariteit van de plaatselijke bevolking – en bewerkt deze tot bloedens toe met de kinderen. Aan alles is gebrek, ook aan water, naar het lijkt. Ze blijven kruiken en potten aanslepen, maar de akker is onverzadigbaar. Miezerige plantjes.

De wereld is een dorre akker met onnoemlijk veel zware stenen bezaaid. Van alle kanten dreigt gevaar. Van de lokale bevolking, van de ‘goedbedoelende’ rijke mensen zoals de consulvrouw, van Jodenjagers, van misdadigers en zelfs van een landgenoot die een hutje op het strand heeft en een van de kinderen opneemt, een meisje. De Jong laat in dat geval in het ongewisse of ze alleen als schoonmaakster en kok werkzaam is, of dat ze ook door de man wordt misbruikt. Dat maakt de dreiging veel intenser.

Voor De Jong geen bombastische taal, maar subtiele beschrijvingen. Ook wanneer in deze vertelling de kinderen aan het woord zijn, is de taal opvallend fris, strak, met een zeer krachtige ondertoon. De wanhoop van de vluchteling, de angst voor verraad, de onzekerheid sijpelen door de pagina’s heen. Tegelijkertijd is het een boek dat zelfredzaamheid ademt. Een boek over doorzetters, welhaast tegen beter weten in. Geschreven met een opmerkelijke lichtheid, niet te verwarren met naïviteit. Het is de blik op de wereld van die tijd (en gruwelijk genoeg ook op die van ons en waarschijnlijk van de toekomst) door de ogen gezien van de verteller, maar evengoed van de kinderen en allerlei bijfiguren. Een multiperspectief dat goed werkt.

Dola de Jong zegt daar zelf over: ‘Het paar waarop Aart en Lies zijn gemoduleerd, leefde daar echt in hun woonwagen met hun kleine kind. De consul en zijn familie zijn ook naar het leven getekend. Je kunt me op mijn woord vertrouwen, dat voor de refugiés de situatie in Tanger  nog veel erger was dan ik die beschrijf. [ … ] Toen Franco aan de beurt was om te regeren over deze League of Nation-stad, kwamen we om van de honger.’

Elk op hun eigen manier proberen de kinderen samen iets van het leven te maken. (Lees na deze roman beslist Manja van Anna Gmeyner inde Cossee Century serie over vijf kinderen in de jaren dertig in Duitsland.) Door een persoonsverwisseling komt Aart in het gevang en het oudste kind, de zeventienjarige Hans, het meest wereldbeschouwende type, neemt het heft in handen en maakt een einde aan de misère. Hij vraagt zich af of de mensen een normale wereld verwachten, nadat de oorlog is uitgevochten. Hij denkt dat oorlog alleen oorlog kan baren. Is hij de enige die inziet dat de ene helft van de mensheid de andere helft haat? Een pijnlijk cynisme voor een zo jong iemand. Een van de gevolgen van vluchtelingenstress. Dola de Jong is een schrijfster die waarachtige personages kan neerzetten, die helder en klaar inzicht verschaft in de psychologie van de mens. Zonder in haar teksten te psychologiseren of overdreven te filosoferen.

En de akker is de wereld is het actuele verhaal van de vluchteling, die niets meer kan dan eenvoudigweg bestaan. Het ‘in leven zijn’ dat anderen al vaak te veel is. Een overtuigende aanklacht tegen oorlogsgeweld en de behandeling van vluchtelingen. Hoe lichter de ellende wordt beschreven, hoe harder deze aankomt. De roman ontving in 1947 de Prozaprijs van de gemeente Amsterdam, de voorloper van de Multatuliprijs. Dola de Jong publiceerde ook nog het kinderboek Return to the Level Land, over Nederland in de wederopbouw, en De thuiswacht, een roman over een lesbische liefde. In 1954, haar tijd ver vooruit. U begrijpt het al: heruitgeven!