Flinke baksteen die tot denken stemt.

Jussi Valtonen schetst in 'Ze weten niet wat ze doen' een hele gezinsgeschiedenis, vanaf de geboorte van zoon Samuel, tot een punt ergens in de nabije toekomst. Het is geen vrolijk verhaal: vader Joe kan maar niet aarden in Finland en verlaat het gezin al snel na de geboorte van Samuel, moeder Alina lijkt constant in een soort existentiële crisis te zitten en Samuel vertoont nare trekjes. Of valt dat allemaal wel mee?

Over al dat gezinsdrama heen loopt de rode draad van het verhaal: Joe, neurowetenschapper, houdt zich bezig met dierproeven, iets waar zoon Samuel steeds meer afkeer van krijgt. Ondertussen wordt het gebruik van sociale media steeds meer een factor om rekening mee te houden en blijken de dochters uit Joe's tweede huwelijk zelf ook gebruikt te worden als een soort proefkonijnen voor de wetenschap die Joe mee heeft helpen opbouwen. Geen vrolijke toekomstbeelden in dit boek.

Valtonen blinkt uit in het beschrijven van de zielenroerselen van de drie hoofdpersonen Alina, Joe en Samuel. Hier gebruikt hij zo veel woorden voor, dat het soms vervelend wordt. Maar door die uitgebreide beschrijvingen krijg je wel begrip voor ze en ga je ze bijna sympathiek vinden. Je zou ze door elkaar willen rammelen en tegen ze brullen dat ze nou eindelijk eens een keer met elkaar moeten práten in plaats van alleen maar diepe gedachten denken.

Het tijdverloop in het boek is niet lineair. Er wordt voortdurend teruggesprongen naar eerdere momenten in de levens van Joe, Alina en Samuel. Tot op zekere hoogte werkt dit goed, maar het zorgt er wel voor dat je telkens uit de 'flow' van de hoofdlijn van het verhaal getrokken wordt.

Het is knap hoe Valtonen als Finse schrijver vanuit het standpunt van een Amerikaan beschrijft hoe de Finse volksaard is. Het is bijzonder om te zien hoe Valtonen zichzelf 'schuldig maakt' aan juist datgene wat Joe's grootste klacht tegen de Finse maatschappij is: alles uitgebreid doorkauwen, uitdenken en befilosoferen maar niet naar een oplossing toe werken. En dat roept weer de vraag op, wat de Finnen er zelf van vinden dat ze door Valtonen worden neergezet als gesloten, xenofoob en zichzelf overschattend. Zouden ze écht zo zijn?

"Ze weten niet wat ze doen" is geen spetterend SF-spektakel met wijdse vooruitblikken en al evenmin een spannend avontuur. De nieuwe 'Brave New World'? Beslist niet, daarvoor is het boek bij lange na niet zwartgallig en vervreemdend genoeg.Een plausibele psychologische 'near future'-roman, dat is het zeker.