Muzikaal genie onder Sovjetterreur

In Het Tumult van de Tijd krijgen we op drie momenten in het leven van Dimitri Sjostakovitsj een inkijk in zijn gedachten. In deel 1 zijn we getuige van zijn nachtelijke overpeinzingen terwijl hij aan de lift van zijn appartementsgebouw wacht tot de staatsveiligheid hem komt arresteren (1936). In het tweede deel vergezellen we de componist in zijn gedachten op de terugvlucht van zijn - verplichte - culturele missie naar de VS (1948). In het laatste deel rijden we mee met de oude, gerehabiliteerde Sjostakovitsj, achterin zijn wagen met chauffeur, terwijl hij terugdenkt aan zijn jongere ik en de gemiste creatieve kansen (1960).

De jonge en aanvankelijk succesrijke Sjostakovitsj valt in 1936 met zijn opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk in ongenade bij Stalin en zijn regering. Een vernietigend artikel in de Pravda sabelt hem neer en knakt zijn carrière. Even later wordt hij ervan verdacht betrokken te zijn geweest bij een samenzwering tegen De Grote Roerganger en Leider. Hij ontsnapt ternauwernood aan een geruisloze eliminatie.
Zijn 7de Symfonie met antifascistische boodshap biedt hem min of meer het eerherstel waar hij op hoopt en in 1949 mag (lees: moet) hij zelfs als Sovjet-muziekambassadeur op culturele missie naar de VS. Voor Sjostakovitsj is het echter één grote vernedering: hij moet er speeches voorlezen die hij niet zelf heeft geschreven en waar hij niet eens achter staat. Hij moet er collega-componisten die hij bewondert, maar die bij De Partij in ongenade zijn gevallen, verachten en afvallig zijn … Uit vrees voor zijn leven en zijn carrière ondergaat hij lafhartig deze kwelling. Maar Sjostakovitsj is niet de optimistische componist die de Sovjetunie wil dat hij is. Als kunstenaar is het zijn wezen om pessimistisch en neurotisch te zijn. Maar hij is ook bang, onzeker, besluitloos en laf genoeg om zijn leven lang te zwichten voor de tirannie van de angst.
Langzaam aan treedt na Stalins dood de dooi in en verslapt de greep van Vadertje Staat rond het muzikaal genie. Hij wordt zelfs gevraagd (lees: verplicht) voorzitter te worden van de Componistenbond. Dit aanvaarden staat voor Dimitri Sjostakovitsj gelijk aan het verkopen van zijn ziel. Maar een systeem dat ontmenselijkt, rooft ook de ziel en dus plooit hij - uit lafheid - eens te meer. Hoewel hij van De Partij volledig eerstel krijgt, voelt Sjostakovitsj zich aan het einde van zijn leven onbelangrijk. Alleen zijn muziek, dé muziek, is van belang en ontstijgt het tumult van de tijd …

Julian Barnes maakt van deze knap geconstrueerde roman een semi-biografie van de moegetergde en moreel geknakte Sovjetcomponist Dmitri Dmitriëvitsj Sjostakovitsj, gebaseerd op o.a. de biografieën van Elizabeth Wilson. Het was echter niet zozeer Barnes’ bedoeling om een zoveelste biografie (zij het dit keer in romanvorm) over de componist te schrijven. In Het Tumult van de Tijd dompelt Barnes de lezer vooral onder in de tirannie van de totalitaire Sovjetstaat. Hij laat zien wat zo’n apparaat doet met een neurotische kunstenaar als Sjostakovitsj die bang en onzeker zijn talent onder een glazen stolp zet. In deel drie vraagt de oude Sjostakovitsj zich af hoeveel werken het licht nièt hebben gezien door deze terreur van de angst … Hoe de componist een moordcomplot wordt aangewreven, hoe hij wordt verweten de Sovjetmuziek te ondergraven, zijn jongere collega’s kwalijk te beïnvloeden, het kapitalisme aan te hangen … maakt de allesoverheersende angst voor het totalitaire Sovjetapparaat voelbaar.

Dat het personage van Sjostakovitsj toch niet onder je huid kruipt - kàn kruipen - is te danken aan het meesterlijke inzicht van deze topauteur. Wanneer een totalitair machtsregime zo intimiderend dicht in het leven, in de ziel van een neurotisch kunstenaar komt, dan rest deze ziel enkel nog het lafhartig zelfbehoud door kritiek voor zich te houden en principes te verloochenen in een leven vol afstandelijkheid. Voelbaar tot bij de lezer van dit boek. Magistraal.