Nee is mijn lievelingswoord

"Nee is mijn lievelingswoord, omdat het aan het mooiste ja dat ik ken voorafgaat en het mogelijk maakt. Nee tegen de vaders en de heersers, tegen de bestaande moraal, tegen het verbod op de onmogelijke liefde (…). De gang van lot naar leuze, van het zware nee tegen het mooiste ja dat ik ken, het ja, ik wil. Het is een nee tegen de dictatuur van het lot. Het moet de weg vrijmaken voor het grote ja, een verbintenis die je aangaat omdat je voor iemand, en voor iets, kiest."

Ter gelegenheid van de Boekenweek 2017 zijn eerder gepubliceerde essays van Connie Palmen (1955) bijeengebracht en samen met losse artikelen en lofredes op geliefde, illustere vrienden gebundeld in een lijvig boek van bijna 500 bladzijden. Voor wie De vriendschap of De wetten heeft gelezen en geïnteresseerd geraakt is in de achtergronden van deze ideeënromans, biedt deze bundel inzicht in een consistent oeuvre. Stap voor stap zet ze haar opvattingen en analyses uiteen, in korte hoofdstukjes, toegankelijke taal en met herkenbare voorbeelden, waardoor haar gedachtegang goed te volgen is. Je ziet dwarsverbanden tussen verschillende soorten teksten; een feest der herkenning voor geestverwanten.

Connie Palmen heeft zowel filosofie als letterkunde gestudeerd. Beide disciplines bedienen zich van taal. Dat is wat die twee bindt en waarom ze niet kan kiezen. Ze wil een ‘filosofie van de straat’ schrijven die niet alleen door een handvol deskundigen wordt gelezen. Net als Sartre wil ze oog hebben voor de banaliteiten van het dagelijks leven. Geen slachtoffer van het lot zijn, maar bewust kiezen en het eigen lot beheren:

"We worden geboren met een blauwdruk van ons biologische lot. Daar kunnen we niets aan doen, maar we hebben ook de kennis om in te grijpen. We kunnen ons loszingen van ons lot en de plaats waar we geboren zijn, we hoeven geen kinderen te krijgen, maar we ontberen de troost. Van een cultuur van het lot zijn we naar een cultuur van de keuze  gegaan en dat leidt tot verantwoordelijkheid en schuld."

De taal is voor haar het medium om met anderen om te gaan en boeken zijn het beste wat ze aan onbekenden te bieden heeft. De paradox van de schrijver is dat deze de afzondering zoekt om te kunnen schrijven, maar de lezer nodig heeft als publiek. Het lot van de schrijver is dat de lezer het boek op zijn eigen manier kan interpreteren.

In het eerste essay passeren historische personages als Jezus en Socrates, die zelf niets opschreven omdat ze nergens op vastgepind wilden worden, maar hun waarheid levend wilden houden. De ironie van hun lot is dat hun volgelingen wel over hen schreven, dat ze een personage werden en de betekenis kregen die anderen aan hen gaven. Dat werd hun dood.

Sommige beroemdheden kiezen een pseudoniem om onderscheid te maken tussen hun publieke en hun persoonlijke naam. Wie beroemd is, wordt een product en wordt niet gezien als een levend mens die kan bloeden. Fanatieke bewonderaars kunnen zich de geïdealiseerde held toe-eigenen en de grenzen uit het oog verliezen tussen verbeelding en werkelijkheid. Zij worden stalkers of moordenaars, omdat ze zich onttrekken aan de regels van het spel waarin ‘echt contact niet de bedoeling is’. Zo analyseert Palmen niet alleen de moordenaars van Theo van Gogh en Pim Fortuyn, maar ook die van buitenlandse beroemdheden.

"Ik houd van literatuur die het hoofd ingaat en het denken laat zien."

Waar religie de eenvoud biedt van een aantal te volgen richtlijnen voor het leven, voert de literatuur personages ten tonele die met dat leven worstelen. Schrijvers willen geen volgelingen, maar lezers. Ze zetten vraagtekens bij de waarheid, maar verkondigen haar niet. In een lucide roman ontrafelt een schrijver de werkelijkheid; hij ontbindt de verhalen die de ronde doen, werpt een ander licht op heersende ideeën en vermaakt de lezer door onvermoede verbanden aan te leggen, onderzoekt fictie en is tegelijkertijd fictie. Lucide romans gaan over personages die met handen en voeten gebonden zijn aan anderen en zich afhankelijk weten van het geschreven en gesproken woord.

Iedere lezing van een werk is behalve een toevoeging tegelijkertijd een reductie, want meerduidigheid blijft een van de kenmerken van literatuur. Meerduidigheid onderscheidt literatuur van autobiografie. Zelf reduceert Palmen haar eigen romans naar eigen zeggen door de ‘afhankelijkheid’ van de personages in haar romans te benoemen; ze proberen te redden wat er te redden valt en een mate van autonomie te verwerven door een eigen verhaal te schrijven. Eigen werk is de machteloze afhankelijkheid van de werkelijkheid omzetten in een werk dat in mindere mate afhankelijk is van de werkelijkheid.

De bundel eindigt met de lofredes op onder andere Rene Gude (het openingscitaat over de negatie), Cees Nooteboom, Harry Mulisch en Reinbert de Leeuw:

"Er is geen man wiens achterkant ik zo goed ken (…), die alleen als musicus ruimte in durft te nemen en zich in het leven buiten de muziek zo smal mogelijk maakt."

Alleen al spitsvondige observaties als deze maken dit boek de moeite waard om te lezen.