Het spannende verhaal van twee Rembrandts en van de gravin die ze schonk aan de Republiek Polen

In oktober 1994, toen de laatste Sovjettroepen het Poolse grondgebied net verlaten hadden, kwam in Warschau bij het Koninklijk Paleis een zending schilderijen aan. Daarbij waren ook twee topstukken van Rembrandt uit 1641 die eerder in dit paleis hadden gehangen: Meisje in een schilderijlijst, en Geleerde aan zijn lessenaar. Het zijn twee zogenaamde ‘tronies’, genrestukken die niet in opdracht waren geschilderd maar waarvoor Rembrandt onbekende mensen liet poseren voor schilderijen die hij verkocht op de open markt.

In Het meisje en de geleerde beschrijft Gerdien Verschoor deze schilderijen zo gedetailleerd dat je het gevoel hebt dat je naast haar staat terwijl zij ze bekijkt. “… dat Meisje kijkt je vanonder haar baret onbevangen aan. Haar neus is recht, haar lippen vol, ze heeft een zweem van een kuiltje in haar kin. Haar losse haren zwieren over het jakje dat bij de hals met bont is afgezet. …. We zien zelfs de schaduwen van haar vingertoppen op de schilderijlijst bewegen. Het meisje lijkt maar een klein duwtje nodig te hebben om door de lijst heen te kunnen springen en in levenden lijve voor ons te staan.” Goed kijken is een kunst op zich.

De schilderijen hebben een lange en ingewikkelde geschiedenis, en hebben een fascinerende reis achter de rug van verzamelaar naar verzamelaar, dwars door Europa. Onder andere waren ze het eigendom van de laatste koning van Polen. Via vererving belandden ze in het bezit van de graven Lanckoroński, Poolse grootgrondbezitters met landgoederen in het zuid-oosten van Polen. Tijdens de tweede wereldoorlog werden de Rembrandts geroofd met als doel deel te gaan uitmaken van Hitler’s museum, dat er nooit gekomen is. In plaats daarvan stonden ze in het depot in een oude zoutmijn. Na de oorlog kostte het de familie de nodige moeite om ze net als de rest van de verzameling terug te krijgen, maar dat lukte. Ze werden tijdelijk opgeslagen in een kasteel, waar vervolgens brand uitbrak… Lang werd gedacht dat ze daarbij verloren gegaan waren.

De geschiedenis van de schilderijen is door Verschoor kunstig vervlochten met het levensverhaal van de laatste gravin, Karolina Lanckorońska, een markante persoonlijkheid die kunstgeschiedenis studeerde, de hele 20e eeuw aan den lijve meemaakte, een verblijf in Ravensbrück overleefde, en uiteindelijk besloot haar lang verborgen gebleven verzameling van honderddertig schilderijen te schenken aan Polen om in musea in Warschau en Krakau te kunnen tonen.

Kunsthistoricus en schrijver Gerdien Verschoor is er heel goed in geslaagd om haar uitgebreide research op een toegankelijke manier te presenteren. Haar beeldende en soepele taalgebruik maken dit boek tot een groot plezier om te lezen. Je maakt kennis met boeiende personages, het fenomeen kunstverzamelaar door de eeuwen heen, aspecten van de roerige Europese geschiedenis, en niet te vergeten met prachtige schilderijen die je het liefst meteen zelf in Warschau zou gaan bekijken.

Het boek is verzorgd uitgegeven met een mooi fotokatern waarin schilderijen en familiefoto’s zijn opgenomen, bronvermeldingen, achtergrondliteratuur en een namenregister.