Tikkop is een soort vervolg op ‘De Wandelaar’, het vorige boek van Adriaan van Dis.

Gelezen dec. 2010

Tikkop vertelt de geschiedenis van twee blanke mannen, de Nederlander Mulder en de Zuid-Afrikaan Donald, die als student betrokken raakten bij het internationale verzet tegen de Apartheid. Mulder woont in Parijs, heeft een beroerte gehad en is veel van vroeger vergeten. Per email legt hij zijn herinneringen vast en stuurt deze naar Donald, een vriend van veertig jaar geleden. Deze nodigt hem uit om een geheugenreis naar Zuid- Afrika te maken. Mulder wil kijken wat er van hun droom is uitgekomen.
De werkelijkheid van het nieuwe Zuid-Afrika lijkt anders dan de droom van toen. Mulder wordt uitgenodigd om bij Donald in te trekken, maar daar heeft hij geen zin in. Hij huurt een huisje in het dorp, waar Donald ook woont. Hij had in een huisje op het strand willen wonen, niet tussen de villa ’s van de blanken, die zich verschansen achter hoge muren. Hij leest in oude kranten hoe het nu daadwerkelijk in zuid- Afrika is: dieven waren uit op kisten van de doden; het schoolhoofd verkoopt drugs aan zijn leerlingen; de mensen zetten het hek onder stroom; het was in Zuid- Afrika gevaarlijker dan waar ook ter wereld. Mulder moet na een beet van een hond naar het ziekenhuis en maakt kennis met Hendrik. Hij heeft zijn arm gebroken en moet ook naar het ziekenhuis. De buurvrouw wil wel Mulder helpen, maar Hendrik mag niet meerijden. Mulder wil dan ook niet geholpen worden. Dan mag Hendrik toch meekomen. Later hoort hij meer over Hendrik en zijn achtergrond. Hij ontdekt dat er nog steeds een groot verschil is tussen de leefomstandigheden van de blanke en zwarte bewoners. Veel jongeren zijn verslaafd aan goedkope drugs: meer dan de helft van de jongeren in het dorp.

Donald woont met zijn vrouw Sarah in een vissersdorpje. Hij heeft een sterke band met het land dat het hem tegelijk ook moeilijk maakt om er te zijn. Hij heeft een groot huis in het witte gedeelte van het dorp. Hij is bezig strijd te leveren tegen de drugs en de corruptie. Hij maakt foto ’s als bewijs en belt dan de politie en de burgemeester. Het helpt allemaal niets. Bij hen worden als represaille alle vier de banden lek gestoken. Geregeld worden er belastende leuzen op zijn huis gekalkt, vanwege zijn actieve politieke rol of er wordt troep in de sloten gesmeerd, zodat je die niet meer kunt gebruiken. Geregeld moet Donald die laten vervangen. Zonder de honden zou er niet te leven zijn. Sarah gaat de helft van de tijd naar Frankrijk als ze het niet meer uithoudt in Zuid- Afrika. De lokale bevolking voelt zich aan alle kanten verraden: er is een visquotum en ze kunnen maar twee maanden van het jaar vissen, verder is er geen werk. Hun kinderen vluchten in de tik - een goedkope drug.

Donald heeft Hendrik laten leren in het dorp, maar vervolgonderwijs is moeilijker, omdat het ver weg is en hij dan ergens zou moeten inwonen. Donald en ook Mulder hebben een hopeloos verlangen om te helpen. De twee mannen ontfermen zich over Hendrik, die nu verslaafd is aan crystal meth, tik dus. Ze willen hem een toekomst bieden, maar het dorp is het daar niet mee eens. Ten eerste is hij een kind van een prostitué en een Chinees. Ten tweede, waarom wordt alleen hij geholpen, en de rest niet?
Nadat Hendrik is weggelopen uit de afkickkliniek, proberen Donald en Mulder Hendrik in Donalds huis te laten afkicken. Sarah is inmiddels in Frankrijk gebleven en wil niet meer terug naar Zuid- Afrika. Mulder had graag vader willen zijn, als hij het maar gedurfd had. Hendrik was zijn laatste kans. Hendrik kijkt vaak Youtube- filmpjes op de laptop van Mulder. Nu ziet hij, dat het elders in de wereld heel anders is dan in zijn eigen land. Als Hendrik op een gegeven moment met het tafelzilver verdwijnt, geeft Mulder het op. Hij verbiedt zichzelf langer moreel verantwoordelijk te zijn. Niet jouw waarden aan een ander opleggen. Mulder is opgelucht, dat hij naar Parijs terug kan. Donald daarentegen is bang, dat hij uiteindelijk weg moet uit Zuid- Afrika. Hij staat als onrustzaaier te boek, iemand, die de vissers in de problemen had gebracht door ze tegen hun eigen leiders op te stoken. In Afrika is Donald Europeaan, in Europa merkte hij, dat hij bij Afrika hoorde. Veel Afrikaners emigreerden naar Australië. Waar hoort Donald thuis?

Tikkop lees gemakkelijk weg. Er blijkt uit, dat van Dis veel houdt van de Afrikaanse taal. Die taal heeft hij ook gestudeerd in Parijs. Er zijn vele flash backs, als Mulder zich iets herinnert of als ze ergens op een bepaalde plek komen. Het land lijkt niet beter te zijn na de verkiezingen. Was het misschien beter tijdens de Apartheid? Donald is in het nieuwe Zuid- Afrika een buitenstaander geworden. Hij wordt teveel geassocieerd met het oude Zuid- Afrika. Men noemt hem ook nog “Doktor” in het dorp, terwijl hij graag wilde dat ze hem Donald zouden noemen. Hij komt op tegen de apartheid, maar wordt als onrustzaaier gezien. De tegenstelling tussen de twee hoofdpersonen is mooi. Mulder, die als buitenlander op zoek naar spanning betrokken raakt bij de strijd over Zuid-Afrika. Hij blijft uiteindelijk altijd een buitenstaander. Hij kan gewoon weer naar huis terug gaan.
Adriaan van Dis verbleef voor zijn research maandenlang in een Zuid- Afrikaans dorpje aan zee. De kleurlingen wonen er in huisjes achter het strand, de blanken in ommuurde villa ’s op het duin. Dat dorpje vormt het decor voor zijn roman.

Adriaan van Dis werd in 1946 in Bergen geboren als het enige kind van een Indische Nederlander en een boerenmeisje uit Breda. De achternaam van zijn vader was Mulder. Mulder is ook de naam van de hoofdpersoon uit Tikkop en De wandeling. Zijn moeder heette Van Dis, de naam die Adriaan later heeft aangenomen. Van Dis is ook bekend als televisiepresentator van het literaire praatprogramma Hier is... Adriaan van Dis. In 2008 maakte hij de met de Nipkowschijf bekroonde serie documentaires voor de VPRO-televisie Van Dis in Afrika. Tikkop is de literaire weerslag van de documentaires.
In een interview met de NRC vertelt hij over de anti-apartheidsgroep waarbij hij zich als jonge student Nederlands en Afrikaans aansloot. Solidarité heette de groep waar de naar Frankrijk uitgeweken Zuid-Afrikaanse schrijver Breyten Breytenbach nauwe banden mee had. „In Tikkop heb ik die Fraternité genoemd.” Van Dis wilde vertellen hoe hij als jongeman in Parijs getraind werd om „iets te gaan doen in het verzet tegen de apartheid”. „Ik heb er fictie van gemaakt maar er zit ook waarheid in.” Die was verbonden aan mijn studie Afrikaans”. Mulder is een alias voor Van Dis.

Tikkop is een persoonlijk verhaal met een maatschappelijke betrokkenheid. De kern is dat hoop de enige rijkdom van de arme is. Je krijgt in een inkijkje in het tegenwoordige Zuid- Afrika, een land, waar ik niet graag zou willen wonen.