Een boek waar je nog lang over blijft nadenken

(let op: bevat spoilers)

Eigenlijk is ‘De verdwijning van Josef Mengele’ een biografie, maar omdat het boek fictie vermengt met feiten mag het niet zo genoemd worden. De opzet van het boek is hiermee een bijzondere, maar ook eentje die je voortdurend op het verkeerde been zet. ‘Het is non-fictie, geschreven als een roman’ zegt de schrijver zelf in een interview op hebban. Alle historische feiten zijn feiten, geeft de auteur aan, maar er zitten de nodige aannames in die het vleugje fictie zijn geworden. Op de cover staat echter ‘Roman’, en zo leest het ook grotendeels. Het vrijwel geheel ontbreken van dialoog, maakt echter dat het toch niet helemaal als roman leest. Maar waar biografieën vaak grossieren in voetnoten, doet ‘De verdwijning van Josef Mengele’ dat niet. Het maakt dat het boek snel en makkelijk leest.

De persoon die centraal staat is echter niet zo prettig. ‘De verdwijning van Josef Mengele’ beschrijft hoe Mengele -de kamparts van Auschwitz die duizenden mensen de dood heeft ingejaagd met een simpel hoofdknikje en die de meest gruwelijke experimenten op mensen, kinderen en baby’s heeft uitgevoerd- na het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn leven heeft geleid en nooit helemaal is gevonden door hen die hem zochten. En dat terwijl hij zijn banden met zijn familie, die nota bene een landbouwbedrijf onder de familienaam bestierden, nooit heeft verbroken. Het boek suggereert dat hij best te vinden was geweest.

De persoon Mengele is een weinig positieve persoon. Gelukkig heeft Guez ook weinig sympathie voor hem kunnen opbrengen en heeft hij hem ook vol minachting beschreven. Allereerst is opvallend hoe jong Mengele tijdens de oorlog was, amper halverwege de dertig. Hij heeft zijn misdaden gepleegd in de volle overtuiging dat het het juiste was, en verkeerde in de stellige overtuiging dat hij bijdroeg aan zinvol wetenschappelijk onderzoek. Ondertussen leek hij na de oorlog heel goed te beseffen dat hij fout was en is daarom voortdurend op de vlucht geweest. Altijd bang geweest dat iemand hem zou herkennen en ontmaskeren. Guez schetst hem als een kleinzielige egoïstische man die verwachtte dat iedereen zich naar hem zou schikken en er voor zou zorgen dat hij onopgemerkt kon blijven. Je kunt je afvragen of dit het leven was dat hij had willen leiden, voortdurend op de vlucht, voortdurend op je hoede, tot op het paranoia af. Ik gun hem overigens niet minder.
Uit het boek blijkt dat Mengele echt niet de enige arts in Auschwitz was die gruweldaden op zijn geweten heeft. Hij was ook echt niet de belangrijkste nazi, het heeft een poosje geduurd voordat hij op lijsten met gezochte misdadigers is verschenen. Maar hij is misschien wel de meest gedrevene geweest, degene met de meest perverse ideeën en acties en daardoor degene die het meest is opgevallen. Wie zal het zeggen?

‘De verdwijning van Josef Mengele’ staat vol historische feiten. En al weet je heel veel (of misschien alles) eigenlijk wel, toch val je bij het lezen van het boek van de ene verbazing in de andere.
Het is best een eye opener om je te realiseren waarom zoveel oorlogsmisdadigers een warm welkom vonden in Zuid-Amerika. Zeker Perón in Argentinië had hier blijkbaar bedoelingen mee. Maar het blijft ook verbazend hoe zeer de BRD is gebouwd met de veel van de voormalige kopstukken van het Derde Rijk. Het is bijna eng om je te realiseren hoe nauw diverse historische ontwikkelingen met elkaar samenhangen, hoe smal het lijntje soms is en hoe nazi’s hebben geprobeerd toch weer politieke macht te krijgen. En het is soms ontluisterend om je te realiseren hoe de loop van de geschiedenis door schijnbaar onbelangrijke en kleine gebeurtenissen is bepaald. Als niet een bepaald Israëlisch jongetje was ontvoerd, had de Mossad Mengele misschien wel te pakken gekregen en had hij zich moeten verantwoorden.

‘De verdwijning van Mengele’ rekent voor eens en voor altijd af met de mythes die rond Mengele hangen. De spookverhalen over alles wat hij na de oorlog gedaan zou hebben, zijn opgehelderd. Het is duidelijk waar en hoe hij is overleden. Dat zijn botten aan de wetenschap zijn geschonken is een wrange, maar ook ultieme, genoegdoening voor zijn daden. Maar het is tragisch om te realiseren hoeveel mensen hij ook na de oorlog heeft belast met zijn aanwezigheid.
En na het boek blijf je toch achter met de onbeantwoordbare vraag hoe het toch allemaal mogelijk is geweest …