Schijn en wezen in een surrealistische wereld

Het Rusland van de laatste decennia is een land met vele gezichten. De Britse auteur en televisieproducent Peter Pomerantsev heeft met zijn boek Niets is waar en alles is mogelijk vooral de aandacht gericht op de surrealistische, glinsterende sprookjeswereld van de nieuwe rijken, hun omgeving en de politieke factoren die de weg naar de rijkdom hebben gefaciliteerd en de tegenstelling van die schijnwereld met de realiteit.

Het boek bestaat uit drie delen met daarin losse verhalen die elkaar qua thematiek regelmatig overlappen. De rode draad wordt gevormd door het werk van de auteur die als producent bij een televisiemaatschappij geacht wordt om positief getoonzette programma’s te maken over het moderne Rusland. Dit boek gaat over deze programma’s en over het contrast met de werkelijkheid.

Het eerste deel gaat vooral over het imago dat de media hebben opgebouwd van een land dat het goed voor heeft met zijn inwoners en waarin rijkdom, luxe en weelderigheid voor iedereen bereikbaar is. De rauwe werkelijkheid van criminaliteit en oorlog bestaat vooral in het buitenland en vormt een gevaar voor het hedendaagse Rusland, aldus de media.

Er is een contrast met de westerse wereld waarin, volgens de auteur, de politici hun best doen om deugdzaam te lijken en de televisie geobsedeerd lijkt door misdaad en oorlog, terwijl dat in Rusland volgens hem precies andersom is, en waar de politici de maffia imiteren maar waar de films hoopvol zijn. Dit imago van rijkdom heeft een grote aantrekkingskracht op de zogenoemde 'goudzoekers': jonge vrouwen die als vliegen op de stroop afkomen en er alles voor over hebben om deel uit te maken van die wereld. Er bestaan zelfs opleidingen om je daarin te bekwamen en het geeft daarmee een goed beeld van de weinig geëmancipeerde Russische samenleving.

Scheuren in het bouwwerk is de titel van het tweede deel. Dit deel wordt grotendeels gevuld met het relaas van een zakenvrouw die wordt gearresteerd omdat zij in verdovende middelen handelt. Zij heeft een onderneming die, met de benodigde vergunningen, handelt in medicamenten die in sommige gevallen inderdaad een verdovende werking hebben. Haar succes staat anderen blijkbaar in de weg en daarom wordt de wet maar even anders uitgelegd, waardoor iemand met meer geld en invloed een concurrent minder heeft. Een in Rusland beproefde tactiek die al vaker de publiciteit heeft gehaald, vooral in westerse media, en die wordt gehanteerd om economische en politieke concurrentie uit te schakelen. Het is een voortdurend gevecht om een plekje hoger op de apenrots.

Het slotdeel besteedt de auteur aan het doorprikken van de mythe. Naar aanleiding van een  aantal zelfmoorden onder 'goudzoekers' belicht hij de praktijken waarmee deze jonge vrouwen worden gehersenspoeld. Falen ligt aan henzelf, het zelfbeeld van kwetsbare vrouwen wordt op dusdanig misdadige wijze aangetast dat zelfmoord vaak nog de enige uitweg is.

De gewone burgers lijken in toenemende mate te begrijpen dat het op de televisie geschetste beeld danig afwijkt van de realiteit. Maar er is ook berusting en onmacht. De verdeel en heerspolitiek die van bovenaf wordt uitgeoefend maakt echte oppositie machteloos en krachteloos en lijkt in staat om de bestaande verhoudingen van een kleine, rijke en machtige elite en een tamelijk arme bevolking nog lang in stand te houden. De televisie zal hierbij als machtig propagandamiddel ingezet blijven worden.

Pomerantsev heeft inmiddels besloten geen deel meer te willen zijn van deze schijnwereld en is naar Londen teruggekeerd. Met dit boek heeft hij willen schetsen wat de macht is van televisie als propagandamiddel van de overheid en welke contrasten er zijn met het echte leven. Hij is daar met dit vlot geschreven boek, dat een fascinerende inkijkje geeft in de Russische media enerzijds en met de verhalen uit het echte leven anderzijds, goed in geslaagd. Voor eenieder die het hedendaagse Rusland en de macht van media beter wil begrijpen is dit boek een aanrader.