Over Marokkaans verlangen en Hollands wantrouwen

Zou Maurits de Bruijn 'Pension Miramar' (1967) van de Egyptische Nobelprijswinnaar Nagieb Mahfoez hebben gelezen? Bij Mahfoez was de plattelandsschoonheid Zohra een projectiescherm waarop de verschillende mannelijke gasten van het pension Miramar hun eigen angsten, verlangens en vooroordelen op projecteerden. Het tienermeisje werd door anderen gezien, maar zij bleef een lege huls zonder eigen gedachten of een innerlijke gevoelsbeleving. Zohra stond symbool voor de Egyptische natie, zonder daarbij zelf een handelend, reflecterend personage te zijn. De Bruijn heeft een soortgelijk raamwerk geconstrueerd rond een Nederlands meisje met blonde haren en blauwe ogen dat bij een Marokkaanse berberfamilie opgroeit. Net als Zohra van Mahfoez zal Lisa/Mariah Carey/Malika (haar naam verandert door de roman) louter bezien worden vanuit de blik van anderen. Eerst vanuit een oudere adoptiebroer Soufjan, daarna door haar biologische oma Sonja.

Eerst beziet Soufjan, Malika's adoptiebroer, zijn bijzondere zus met een mengeling van beschermdrift, heimelijke verliefdheid en lichte wrok als zij besluit terug te keren naar haar Nederlandse roots. De conservatieve adoptieouders zijn verontwaardigd over de (voor hun) respectloze keuze om weg te vluchten van hun beschermende omgeving. Adoptiebroertje Soufjan snapt het echter wél. Zelf werkt hij als een taxichauffeur met buitenlandse toeristen terwijl hij in zijn vrije tijd bezig is met Amerikaanse films en muziek. Het liefst zou Soufjan met zijn zus mee vluchten, maar hij heeft geld noch middelen om de overstap te maken. Wat hij heeft is naar Malika gegaan, omdat zij daarmee de droom waar kan maken die hij - zoals zoveel Marokkaanse jongens- heeft naar het utopische westen.

Eenmaal in Nederland wordt Malika bekeken vanuit de blik van haar biologische oma Sonja: een ietwat wrokkige vrouw op leeftijd die haar echtgenoot Huub weg ziet kwijnen in zijn demente. Het koppel is beschadigd door de dood van hun enige dochter en schoonzoon, terwijl zij de werkelijkheid niet kunnen en willen accepteren dat Lisa nog in leven is. Zoals Soufjan haar verheerlijkt en romantiseert, zo ziet en hoort Sonja haar lelijke brabbeltaaltje, de afwijkende kleding waarmee zij haar lichaam bedekt en het ogenschijnlijk onaangepaste gedrag waarmee zij hen bejegent. Het tienermeisje biedt de hoop op genezing en closure betreffende hun trauma, maar dat kan alleen geschieden als Sonja zich voorbij haar eigen xenofobie en wantrouwen durft te zetten.

In de recente discussies over 'cultural appropriation' - in Nederland gevoerd door Abdelkader Benali en Karin Amatmoekrim- neemt Maurits de Bruijn best een interessante positie in. Hij spreekt dan wel namens een Marokkaanse berberjongen, maar hij compliceert de eenzijdige blik door het vervolgens af te zetten tegen de contrasterende blik van een oudere dame. De wens om opnieuw te beginnen en de angst om het nieuwe te accepteren, zijn twee kanten van dezelfde medaille: een geglobaliseerde wereld waarin de culturele dominantie van de westerse cultuur van invloed is op mensen die worden aangetrokken en mensen die zichzelf willen beschermen tegen de migranten. Daarbij is het aardig gevonden dat ras, identiteit en anders-zijn worden gethematiseerd door een blondine met blauwe ogen als ‘de ander’ neer te zetten. Best een inventieve twist op de actualiteit.

Helaas heeft Maurits de Bruijn de teugels over zijn eigen narratief nog niet helemaal in de vingers. Het voelt wat rommelig en chaotisch door de vele sprongen door tijd en plaats die niet lekker bij elkaar komen. Op zich is het contrast tussen Soufjan en Sonja een te rechtvaardigen stijlkeuze, maar het voelt in deze vorm net iets te dunnetjes om je mee te slepen in het verhaal. Misschien dat het iets aan kracht had gewonnen als Malika -al is het maar in enkele passages - verder uitgediept was om haar blik op de wereld te delen met de lezer. Haar ongrijpbaarheid maakt haar ook weer tot de onbereikbare, exotische jonge vrouw, wiens logica je niet kunt doorgronden door haar fundamentele ‘anders-zijn’. Een goedbedoelde roman over uitsluiting en racisme wordt zo impliciet een tikkeltje seksistisch.