De vorige eeuwen in miniatuur

Door mijn persoonlijke fascinatie met poppenhuizen, modeltreintjes en andersoortige miniaturen is het een verrukkelijke ontdekking dat er zoiets bestaat als de netsuke. Deze van oorsprong Japanse gordelknopen zijn gemodelleerd naar alledaagse taferelen, de plaatselijke flora en fauna en folkloristische of mythische figuren. Vooral het titelfiguurtje – de haas met de amberkleurige ogen – sprak tot mijn verbeelding en heeft me uiteindelijk verleid om deze familiegeschiedenis te gaan lezen. En in wat voor familie werden de kunstobjecten van generatie op generatie doorgegeven!? De steenrijke Joodse ondernemersfamilie Ephrussi, waarvan voorvader Charles Ephrussi bijvoorbeeld als verzamelend mecenas in contact kwam met figuren als Pierre-Auguste Renoir, Gustave Moreau en Marcel Proust. Of Elisabeth Ephrussi die met de dichter Rainer Maria Rilke correspondeerde.

Het enerverende aan de familiegeschiedenissen van voor de Eerste Wereldoorlog is hoe dicht enkele familieleden op de culturele ontwikkelingen zaten van de 19e eeuw, en er in bepaalde mate sturing aan konden geven vanuit de voorrechten van hun invloedrijke posities. De familie Ephrussi biedt glamour en rijkeluisfantasieën te over om als eigentijdse lezer bij weg te dromen om hoe het geweest moet zijn om de fin de siècle te beleven vanuit zo ongeveer het meest glamoureuze perspectief denkbaar: vanuit de rijke socialites. Toch hangen de gevolgen voor de Joodse achtergrond van de Ephrussi als een zwaard van Damocles boven hun hoofden: ze blijven gezien worden als 'de joden' die getolereerd worden maar nooit helemaal geaccepteerd worden als volwaardig. Of ze nu perfect weten te assimileren in het Parijs of het Wenen van hun tijdsgeest, waarbij ze culturele en religieuze tradities uit het Jodendom bijna volledig achter zich laten en zo goed als mogelijk opgaan in de christelijke meerderheid.

Naast de bruisende glamourgeschiedenissen over hoe de Ephrussi mede de cultuur van de 19e eeuw hebben gevormd, schetst de Waal hoe virulent antisemitisme op de achtergrond sluimert als een verborgen kracht die elk moment kan opsteken. Ook wanneer de familieleden nog in het middelpunt van de maatschappelijke aandacht staan, zelfs al zijn zij a force to be reckoned with. De lezer heeft immers weet van de twee wereldoorlogen, resulterend in een systemische genocide, waarmee in een korte maar gewelddadige periode een einde gemaakt zou worden aan de maatschappelijke positie van de familie. De uitkomst van de geschiedenis geeft de onmetelijke rijkdom van de familieleden en hun bevoorrechte bestaan een bitterzoete bijklank: het is zowel een dromerig sprookje als een nachtmerrie in wording.

De focus op een kunstcollectie met de 264 netsuke had makkelijk een flauwe gimmick kunnen worden om de verschillende geschiedenissen aan op te hangen, maar juist via het kunsthistorische uitgangspunt biedt het een veelzeggende spil waarmee het zowel een familiegeschiedenis als kunstkritiek kan zijn. Over bijvoorbeeld 'het japonisme' als een stroming waarin objecten uit Japan (zelfs ordinaire gebruiksvoorwerpen) een exotische lading kregen omdat ze aan oriëntaalse verlangens voldoen. Of bijvoorbeeld puur het gegeven dat de netsuke van generatie op generatie geplaatst werden in een vitrine met groene vilt, waardoor ze kunstobjecten en gebruiksmiddelen in één konden worden. De Waal zwengelt via de netsuke interessante essayistische gedachtespinsels aan over zijn eigen vakgebied als kunstenaar (keramiek). De objecten blijven echter steevast het centrum van een aangrijpend epos over opkruipend antisemitisme, de Jodenvervolging en de nasleep ervan in de laatste 140 jaar westerse geschiedenis.