Wij zijn onze identiteit

Vlammend psychoanalytisch betoog tegen het reductionistische idee dat mensen gevormd worden door brein/genen tegenover de invloed van de maatschappij en sociale constructies. Verhaeghe redeneert via o.a. Freud, Lacan en Foucault dat 'stoornissen' en bijpassende diagnoses voornamelijk producten zijn van de heersende tijdgeest. Wetenschappelijke objectiviteit is volgens de psychoanalyticus een weerlegbare illusie uit lang vervlogen tijden, maar de misvatting dat alles valt te kaderen lijkt meer dan ooit van zich te spreken in de alom vertegenwoordigde invloedssfeer van instanties voor psychische bijstand.

In eerste instantie is het eigen vakgebied van de psychiatrie gekleurd met diagnoses, labeltjes, kaders, juridisch vastgelegde bescherming en impliciete morele oordelen. Om nog maar te zwijgen over de invloed van marktwerking op hoe zorg wordt geordend en gestructureerd. Hetzelfde geldt voor het onderwijs dat én steeds meer de nadruk legt op afwijkende leerlingen, én dat zijn lesprogramma's aanpast aan de grillen van de markt tegenover klassieke opvattingen van Bildung en pedagogische verantwoordelijkheid. Volgens Verhaege worden identiteiten gevormd rond de zwakke basis van psychiatrische wetenschap en onderwijs als onvoldoende ondergrond om menselijk lijden of falen werkelijk een plek te kunnen geven.

Daarnaast zijn alom vertegenwoordigde cultuuruitingen doordrongen van het 'neoliberale' idee dat afwijken iets is wat zelf hersteld kan én moet worden. Succes en falen zijn in handen van het individu. Eigen voorbeeld: neem een Dr Phil die tips en trucs aanbiedt om ons te leren omgaan met rouw, zwaarlijvigheid, incest, echtelijke ruzies en werkeloosheid. Of denk aan reclamespotjes waarin erectiestoornissen of depressies meteen gekoppeld worden aan de mogelijkheid van medicamenten en behandelmethodes. Of neem het klassieke voorbeeld van photoshop waarmee elk vetrolletje weggeretoucheerd is om vooral geen onvolmaaktheid uit te dragen. Identiteiten van huidige generaties en komende generaties worden steeds gevormd rond een stortvloed aan beelden van maakbaarheid als iets wat binnen handbereik ligt. Die maatschappelijke tendensen vinden óók hun weg in hoe de klassieke instituties zich verhouden tot onderwijs, justitie, (psychische) gezondheidszorg, etc

Vervolgens trekt Verhaeghe de invloed van instituties/beeldvorming door naar een kritiek op een maatschappij waarin de wetten en logica van het neoliberalisme doordringen tot hoe nieuwe identiteiten gevormd worden. Nieuwe generaties groeien op met een zelfbewustzijn, geënt op wat Verhaege neoliberale invloed noemt, dat alles maakbaar is en moet zijn, terwijl vele facetten van mensenlevens op losse schroeven zijn komen te staan. Huwelijken houden geen stand in wisselende liefdesrelaties, arbeidsovereenkomsten zijn zelden van lange duur, regels tot een goede opvoeding worden steeds veranderd of aangepast, uitdragers van autoriteit verdwijnen steeds meer naar de achtergrond en worden niet meer serieus genomen door grote groepen schreeuwers. Maakbaarheid is alleszins geen logische denkwijze in een geglobaliseerde westerse wereld waarin existentiële twijfel religie grotendeels heeft ingewisseld zonder waardig alternatief te bieden.

Voor wie de toegankelijke psychotherapeut tot op de letter volgt, dan zijn we als westerse wereld in een soort overdreven bureaucratische dystopie terecht gekomen à la 1984 of Brave New World. Zelfs als slecht geïnformeerde leek lijkt het mij allemaal een tikkeltje too much. Iedereen met enige kennis over de academische wereld weet hoe ontstellend complex kennisvergaring is doorheen de verschillende disciplines en takken van wetenschap. Verhaeghe gooit termen als 'zelfrealisering' en 'neoliberalisme' in een makkelijk behapbare vorm en verbindt die iets te gemakkelijk met grote conclusies. Vaak zijn die bevindingen niet eens zo wereldschokkend nieuw als de retorisch begaafde psychoanalyticus ze zelf neerpent. Oude wijn in nieuwe zakken.

Toch overheerst bij mij het ontzag voor de retorisch begaafde vorm die op een plezierige manier prikkelt en aanzet tot (zelf-) reflectie. Het is geenszins een oppervlakkig of irrelevant werk, maar het lezen ervan behoeft geen specifieke voorkennis van de complexe materie die erin wordt aangesneden. Verhaege weet psychoanalyse te verkopen* als iets wat een duidelijk relevant tegenwicht biedt aan populaire lifestyle wetenschappers als Kris Verburgh (De Voedselzandloper) of Erik Scherder (Laat je hersenen niet zitten). Identiteit compliceert en zet aan tot denken over nut en noodzaak van wetenschappers die ons 'objectief' evangeliseren met de blijde boodschap van positiviteit en maakbaarheid. Dat Verhaege daarbij zelf chargeert is hem vergeven.

*haha, see what I did there!?