Cultuur en wetenschap: een morele liefdesgeschiedenis

Hoofdpersoon Felix is een man van middelbare leeftijd die met schaamte, spijt en wrok terugkijkt op een studententijd in de Verenigde Staten, toen hij als ontluikende homoseksuele man betrokken raakte in een 'ménage à trois' met zijn lesbische medestudente Lois en ontslagen universiteitsdocente Helena Frank. Het was midden jaren negentig. De AIDS-epidemie was op het hoogtepunt terwijl homo-emancipatie een vlucht nam richting meer acceptatie voor niet-conventionele relatievorming. Op universiteiten werden de geesten van jonge studenten klaargestoomd met theorieën over ras, gender, seksualiteit en identiteit. Afro-Amerikaanse helden als de sporter O.J. Simpson en de komiek Bill Cosby domineerden de headlines van kranten om wat zij wisten te bereiken ondanks, of dankzij, hun huidskleur. Bewustwording over en emancipatie van vroeger gemarginaliseerde groepen; vanuit een nieuw ontstane gevestigde orde die een kritische blik wierp op de heteroseksuele blanke man als de norm der dingen.

Naast de melancholische, de nostalgische en de verbitterde mijmeringen van Felix wordt een ander verhaal verteld, dat van de de Russische wetenschapper Ilja Ivanov (1870-1932). Hij hield zich bezig met moreel discutabele experimenten om mensen en dieren met elkaar te kruisen. Inseminatie van menselijk zaad in de schoot van mensapen, of, nog erger, het bezwangeren van Afrikaanse vrouwen door ze onvrijwillig in te spuiten met het zaad van primaten. Deels ingegeven door het Marxistische ideaal dat de evolutietheorie voor eens en voor altijd bewezen moet worden, en dat de verstikkende religieuze moraal geen rol meer mag hebben in de moderne tijd. Deels ook ingebed in een heersende opvatting over de rassentheorie: niet-Westerse volkeren zouden dichterbij de natuur staan dan ‘de verlichtte blanken’.

De persoonlijk gekleurde herinneringen van Felix aan ‘de politiek correcte’ jaren negentig smelten samen met de absurde lijkende moraal waarmee Ivanov zijn experimenten goed kon praten. Het personage ‘Helena Frank’ verbindt de wetenschap van eind 19e eeuw met het geschetste wetenschappelijke klimaat in de jaren negentig. Zij is een moderne variant van de iconische dokter van Frankenstein: een hoogopgeleide vrouw, met de nobele intentie om haar hybride kruisingen tussen mensen en dieren in te zetten ten behoeve van het aidsonderzoek. Net zoals Ivanov is zij een product van haar tijd, maar haar beweegredenen worden gekleurd door andere ideologieën, geloofsovertuigingen en wetenschappelijke doelen om na te streven.

Bervoets wordt terecht geprezen om haar ambitieuze en gelaagde spiegelpaleis. Zij laat wetenschapsethiek over het creëren van hybride levensvormen heel natuurlijk overlopen in de identiteitsvraagstukken van een ik-verteller. Ivanov (2016) is daarmee zelf een hybride van historische roman, science fiction, coming of age, gay literature én een rijke ideeënroman over de invloed van cultuur op de heersende wetenschappelijke moraal. Al die smaken en tonen maken het nog steeds tot een leesbaar werk dat tot de verbeelding spreekt om de prikkelende thema’s die het aansnijdt.

Het werk roept pittige en dappere vraagstukken op die prima passen in een maatschappelijk klimaat waarin met enige scepsis (terug-) gekeken wordt naar pogingen om diversiteit af te dwingen. Is politiek correct denken bijvoorbeeld een vorm van zelflegitimatie in plaats van dat het bevrijdend werkt voor de betreffende minderheidsgroepen? Wat vermag de wetenschap met haar vooruitgangsstreven als het rekening moet houden met (ogenschijnlijk) irrelevante obstructies die vanuit de maatschappij opgeworpen worden? Kan moraal ooit losgekoppeld worden van de wereld waarin het ontstaat en vorm wordt gegeven, en is het morele daarmee niet ‘de facto’ een beperkende factor in het verbeelden van de consequenties die wetenschappelijke vindingen gaan hebben in de echte wereld? Moet je beteugelen wat je nog niet kunt kennen? En wat dan als wetenschappelijke progressie voortkomt uit de ongebreidelde lust tot experimenteren tegen elke prijs?

Toch vind ik dat de analytische kant van haar schrijven sterker is uitgewerkt dan de emotionele kant ervan. Tegenover elke vlijmscherpe vondst- en die zijn er, in overvloed- staan legio passages rond flauwe personages wiens symbolische liefdesperikelen eerder een statisch vehikel zijn om de vele ideeën aan op te hangen dan dat ze emotioneel gerijpt voelen. Te veel dramatisch potentieel blijft slapjes en oppervlakkig, terwijl het zelden een onderhuidse spanning oproept. Het geeft een afstandelijk plezier om de aardige vondsten eruit te vissen, maar wat de karakters voelen of doen blijft van minder belang dan de posities die zij innemen. Het is iets wat me vaker tegenstaat bij deze lichting (jonge) Nederlandse auteurs: de noodzaak om hip, trendgevoelig en ‘clever’ te blijven. Het maakt van gekunstelde spielerei in het narratief een doel op zich. Literatuur wordt een afstandelijke optelsom van verschillende onderdelen, maar het mist doorwrochte personages die het hart vormen van zoveel vroegere wereldklassiekers. Of word ik nu zelf een oude zuurpruim?