De terugkeerling biedt veel meer dan een verhaal over radicalisering

“De terugkeerling” wordt verteld vanuit twee perspectieven. Afwisselend maken we kennis met Pjotr/Bilal van Wijk uit Nieuwegein en Mo(hammed) el Amrani die opgroeide in Kanaleneiland in Utrecht.
Pjotr/Bilal van Wijk is de terugkeerling in de oorspronkelijke betekenis van het woord. Volgens het door hem aangehangen gedachtegoed wordt iedereen als moslim geboren maar sommigen (zoals hijzelf dus) zien het ware licht pas op latere leeftijd en keren dus terug naar hun oorspronkelijke geloof (geen bekeerling maar een terugkeerling). Het andere perspectief wordt ingenomen door Mo(hammed) die Manchester verlaat om als AIVD-er aan de slag te gaan (hij is dus enkel een fysieke terugkeerling). Met wat goede wil dekt de titel dus de inhoud van het verhaal. Er is wel wat verwarring mogelijk met de wijze waarop deze term momenteel in de media gehanteerd wordt (ttz om een uit Syrië of Irak teruggekeerde jidahi aan te duiden).
Deze twee protagonisten worden in heden en verleden gevolgd. Door deze niet volledig chronologische opbouw wordt de lezer verplicht zijn/haar volle aandacht gaande te houden. Voornamelijk door middel van flashbacks wordt geleidelijk aan meer info prijsgegeven. Ook hierdoor wordt spanning aan het verhaal meegegeven en is het boek voor de lezer moeilijk neer te leggen.
Er zit heel wat vaart in het boek en de auteur vertelt zijn verhaal van de ene naar de andere verrassende plotwending. De knallende ontknoping zal menig lezer in opperste staat van verwarring achterlaten!
Het hoofdthema is volgens mij (religieuze) identiteit en radicalisering of de neiging naar religieus extremisme. Dit thema wordt door de auteur uitgewerkt door het te belichten vanuit de zeer verschillende perspectieven van de twee protagonisten (Mo en Pjotr/Bilal). De eerste kampt met zijn “moslim-zijn”, de laatste wil koste wat het kost als een overtuigde moslim gezien worden. Pjotr/Bilal heeft het steeds moeilijker met de “ongelovigen” die zijn geloofsovertuiging niet delen. Mo daarentegen probeert zich aan zijn geloof te onttrekken maar worstelt met zijn identiteit en met schuldgevoelens als gevolg van de daden die anderen stellen in de naam van zijn vroegere religie.
Een hierbij aansluitend thema dat in het boek ook duidelijk aan bod komt is de sociale uitsluiting/isolement, het “er niet bij horen”: beiden hebben een weinig liefdevolle jeugd gekend, Mo hoort er niet echt bij vanwege zijn seksuele geaardheid, Bilal was op school een “loner” vanwege zijn geloofsovertuiging.
Ook de framing (of de impliciete referentiekaders) waar Marokkanen (of bij uitbreiding Noord-Afrikanen) mee af te rekenen krijgen (Marokkaan = moslim = mogelijke terrorist), wordt behandeld. Mo is geen moslim maar dit blijft toch vaak de wijze waarop hij door zijn omgeving wordt gezien. Daarnaast is voor “een terugkeerling” (een autochtone Nederlander) de weg naar radicalisering / het jihadisme angstaanjagend kort, deze grens wordt verbazend snel overschreden.
De terugkeerling blinkt uit door de wijze waarop de beide hoofdpersonages uitgewerkt zijn en de (karakter)ontwikkeling die ze doorheen het boek ondergaan. Alhoewel ze zeer verschillend zijn en zich ook op bijna tegengestelde wijze ontwikkelen doorheen het verhaal, zijn het de beide hoofdpersonages die je als lezer bij de les houden. Bilal is voor mij het meest interessante personage omdat ik vooraf van het boek verwachtte dat het een inkijk zou bieden in het hoofd van een geradicaliseerde / radicaliserende jongere.Daartegenover staat dat ik voor Mo iets meer empathie kan opbrengen.
Vooraf verwachtte ik dat deze roman een brandend actueel verhaal zou brengen - met dialogen in een snelle hedendaagse (straat)taal - dat een inkijk biedt in het hoofd van een geradicaliseerde / radicaliserende jongere. Maar “De terugkeerling” biedt veel meer dan dat: de islamitische identiteit van de protagonisten en hun worsteling hiermee, radicalisering of de neiging naar religieus extremisme, sociale uitsluiting/isolement, het “er niet bij horen”, de vooroordelen en de framing (of de impliciete referentiekaders) waar Marokkanen (of bij uitbreiding Noord-Afrikanen) mee af te rekenen krijgen: Marokkaan = moslim = mogelijke terrorist. Het boek biedt dus niet exact wat ik er vooraf van verwachtte maar dit betekent geenszins dat het ontgoocheld heeft.
Dit boek was mijn kennismaking met deze auteur maar het zal mij wel aanzetten ook zijn ander werk te lezen. Het is wel even wennen aan de compromisloze schrijfstijl en het rauwe taalgebruik maar deze zijn zeker passend bij het verhaal en de protagonisten. Dankzij de levensechte, realistische beschrijvingen kruip je haast in de huid van de hoofdpersonen. Grimmig, bijna beangstigend zijn andere termen die dit boek oproept, dus het laat je in ieder geval met een onbehaaglijk gevoel achter.